બળદેવભાઈ પટેલ
મીંઢીઆવળ (સોનામુખી)
મીંઢીઆવળ (સોનામુખી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ સીઝાલ્પિનિયૉઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cassia senna Linn. var. senna syn. C. acutifolia Delile, C. angustifolia Vahl.; C. obovata Baker (FIBrInd) in part (સં. ભૂમ્યાહલી, માર્કન્ડી, સનામતી; હિં. સોનામુખી, ભુંઈ ખખસા; બં. કાંકરોલભેદ; મ. ભુતરવડ; ગુ. મીંઢીઆવળ, સોનામુખી; ક. નેલદાવરોગિડ;…
વધુ વાંચો >મુક્ત વિશ્લેષણનો નિયમ
મુક્ત વિશ્લેષણનો નિયમ : મેંડલનો આનુવંશિકતાનો બીજો નિયમ. વિવિધ વૈકલ્પિક જનીન-યુગ્મો(allelic-pairs)ના સંબંધોની સ્પષ્ટતા કરવા મેંડલે પીળાં અને ગોળ બીજ ધરાવતી વટાણાની જાતનું લીલાં અને ખરબચડાં બીજ ધરાવતી વટાણાની જાત સાથે સંકરણ કરાવ્યું. આમ વૈકલ્પિક જનીનો(alleles)નાં બે યુગ્મોને અનુલક્ષીને વિરોધાભાસી લક્ષણો ધરાવતી બે જાત વચ્ચેના સંકરણને દ્વિસંકરણ (dihybridization) કહે છે. વિરોધી…
વધુ વાંચો >મુસાએન્ડા (મ્યુસેન્ડા)
મુસાએન્ડા (મ્યુસેન્ડા) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા રુબિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ મુખ્યત્વે જૂની દુનિયાના ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની 15 જેટલી જાતિઓ થાય છે. થોડીક જ વિદેશી (exotic) જાતિઓ ઉદ્યાનોમાં શોભન-વનસ્પતિ તરીકે ઉગાડવામાં આવે છે. પ્રજાતિની શોભન (ornamental) જાતિઓ સુંદર પુષ્પો માટે જાણીતી છે. પુષ્પનો…
વધુ વાંચો >મૂળ
મૂળ વાહક પેશીધારી વનસ્પતિઓનું સ્થાપન અને શોષણ કરતું ભૂમિગત અંગ. તે પ્રકાશની વિરુદ્ધ અને ગુરુત્વાકર્ષણ અને પાણીની દિશા તરફ વૃદ્ધિ પામતો વનસ્પતિ-અક્ષ છે અને સામાન્યત: ભ્રૂણમૂળ(radicle)માંથી ઉત્પન્ન થાય છે. બીજને અનુકૂળ વાતાવરણ પ્રાપ્ત થતાં સુષુપ્તાવસ્થામાં રહેલો ભ્રૂણ (embryo) સક્રિય બને છે. તેના નીચેના છેડા તરફ આવેલું ભ્રૂણમૂળ જમીનમાં પ્રાથમિક મૂળ…
વધુ વાંચો >મૂળા
મૂળા : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બ્રેસિકેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Raphanus sativus Linn. (સં. મૂલક; હિં. મૂલી; બં. મૂલા; ગુ., મ. મૂળા; તે., ત., ક. મલા, મુલંગી; અં. રૅડિશ) છે. બાહ્ય લક્ષણો : તે એકવર્ષાયુ કે દ્વિવર્ષાયુ રોમિલ શાકીય વનસ્પતિ છે અને સફેદ કે ચળકતું રંગીન, ત્રાકાકાર, કંદિલ…
વધુ વાંચો >મૃદા (Soil)
મૃદા (Soil) પૃથ્વીના પોપડાનું સૌથી બહારનું ખવાણ પામેલું (weathered) સ્તર. તેની સાથે જીવંત સજીવો અને તેમના કોહવાટની નીપજો મિશ્ર થયેલી હોય છે. મૃદાનો અંગ્રેજી શબ્દ ‘soil’ લૅટિન શબ્દ ‘solum’ પરથી ઊતરી આવ્યો છે. તેનો અર્થ ‘મૂળ દ્રવ્ય’ (parent material) એવો થાય છે, જેમાં વનસ્પતિઓ ઊગે છે. સરોવર કે તળાવનું કાદવયુક્ત…
વધુ વાંચો >મૅગ્નોલિયેસી
મૅગ્નોલિયેસી : વનસ્પતિઓના મૅગ્નોલિયોફાઇટા વિભાગ (= દ્વિદળી વર્ગ)માં આવેલું એક કુળ. તે બે ઉપકુળોનું બનેલું છે : મૅગ્નોલિયૉઈડી અને લિરિયોડેન્ડ્રૉઈડી. તે 7 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 219 જેટલી જાતિઓનું બનેલું કુળ છે. જોકે કેટલાક વર્ગીકરણની પદ્ધતિઓ મૅગ્નોલિયોઈડી ઉપકુળની બધી વનસ્પતિઓને મૅગ્નોલિયા પ્રજાતિ હેઠળ મૂકે છે. વિતરણ : આ કુળ ઉપોષ્ણકટિબંધીય (subtropical)…
વધુ વાંચો >મેથી
મેથી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફૅબેસી કુળના પૅપિલિયોનૉઇડી ઉપકુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Trigonella foenum–graecum Linn. (સં. મેથિકા, અશ્વબલા; મ. હિં. બં. ગુ., મેથી; ક. મેથક, મેથય; તે. મેંલ; ત. વેંદાયામ; મલ. ઊળુવા; અં. ફેનુગ્રીક) છે. તેનું મૂળ વતન ઈશાન યુરોપ અને પશ્ચિમ આફ્રિકા છે. તે કાશ્મીર, પંજાબ અને…
વધુ વાંચો >મેનિસ્પર્મેસી
મેનિસ્પર્મેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળમાં લગભગ 70 પ્રજાતિ અને 400 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. તેનું વિતરણ મોટેભાગે પુરોષ્ણકટિબંધીય (paleotropic) પ્રદેશોમાં થયેલું છે. બહુ ઓછી જાતિઓ પૂર્વ ભૂમધ્યપ્રદેશો અને પૂર્વ એશિયા સુધી વ્યાપી છે; પરંતુ યુરોપમાં તેની એક પણ જાતિ સ્થાનિક (indigenous) નથી. ત્રણ પ્રજાતિઓની…
વધુ વાંચો >મેનીહૉટ
મેનીહૉટ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી (મૅગ્નોલિયોપ્સીડા) વર્ગમાં આવેલા યુફૉર્બિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે ઊંચું શાકીય, ક્ષુપ કે વૃક્ષ સ્વરૂપ ધરાવે છે અને બ્રાઝિલ અને અમેરિકાના ગરમ પ્રદેશોનું મૂલનિવાસી છે. ભારતમાં તેની ત્રણ જાતિઓનો પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો છે. Manihot esculenta Cruntz. syn. M. utilissima Pohl; M. palmata Muell. (તે. કરાપેંડા લામુ; ત.…
વધુ વાંચો >