પ્રહલાદ છ. પટેલ
બ્રેમ્સ્ટ્રાહલુંગ
બ્રેમ્સ્ટ્રાહલુંગ : અવમંદક વિકિરણ : દ્રવ્ય(માધ્યમ)માં થઈને ઇલેક્ટ્રૉન પસાર થતાં ઉત્સર્જિત થતું વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણ. કોઈ પણ વિદ્યુતભારિત કણને પ્રવેગિત કરવામાં આવે ત્યારે તે વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણનું ઉત્સર્જન કરે છે. જ્યારે ઇલેક્ટ્રૉન દ્રવ્યમાં થઈને પસાર થાય છે ત્યારે પરમાણુની ધન ન્યૂક્લિયસ વડે ઇલેક્ટ્રૉન આકર્ષાઈને પ્રવેગિત થાય છે. આવો પ્રવેગિત ઇલેક્ટ્રૉન જે વિકિરણનું…
વધુ વાંચો >બ્રેવેઇસ લેટિસ
બ્રેવેઇસ લેટિસ : બધાં બિંદુઓ એકબીજાં સાથે સરખાપણું ધરાવે તેવા સંજોગોમાં અવકાશમાં બિંદુઓનું પુનરાવર્તન કરતી અનંત ગોઠવણી. લેટિસ એ અવકાશમાં બિંદુઓની આવર્તક (periodic) ગોઠવણી છે. માટે લેટિસ એ ભૌમિતિક ખ્યાલ છે. ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે આવી 14 ગોઠવણી શક્ય છે. 14 બ્રેવેઇસ લેટિસ અને બિંદુઓનાં 32 જૂથને 3 અક્ષવાળી 7 પ્રણાલીઓ…
વધુ વાંચો >બ્રોકહાઉસ બર્ટ્રામ
બ્રોકહાઉસ બર્ટ્રામ (Bertram Brockhouse) (જ. 15 જુલાઈ 1918, લેથબ્રિજ, અલ્બૅર્ટા) : ન્યુટ્રૉન વર્ણપટશાસ્ત્ર(spectroscopy)ના વિકાસ માટે 1994ના વર્ષનો ભૌતિકવિજ્ઞાનને નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર કૅનેડાની રાષ્ટ્રીયતા ધરાવનાર ભૌતિકવિજ્ઞાની. નાનપણથી બ્રોકહાઉસનું કુટુંબ સ્થળાંતર કરીને વાનકુંવર(કૅનેડા)માં સ્થિર થયું. 1935માં ઉચ્ચ શાળામાંથી સ્નાતક થયા ત્યારબાદ પ્રયોગશાળામાં મદદનીશ તરીકે કામ કર્યું. પછી રેડિયોનું સમારકામ ઘરઆંગણે શરૂ…
વધુ વાંચો >બ્લૅક હોલ
બ્લૅક હોલ : પ્રચંડ ગુરુત્વાકર્ષણબળ ધરાવતો નાનો, અતિશય ભારે અને અદૃશ્ય ખગોલીય પિંડ. તે એટલું બધું પ્રચંડ ગુરુત્વાકર્ષીય ક્ષેત્ર ધરાવે છે કે તેની આસપાસનો અવકાશ સાપેક્ષવાદ(relativity)ના સિદ્ધાંત મુજબ વક્ર બને છે અને ગુરુત્વાકર્ષીય સ્વબંધ(self closure) રચે છે. એટલે કે એવો વિસ્તાર રચાય છે જેમાંથી કોઈ પણ કણ અથવા ફોટૉન (પ્રકાશ)…
વધુ વાંચો >ભટનાગર, શાંતિસ્વરૂપ
ભટનાગર, શાંતિસ્વરૂપ (જ. 21 ફેબ્રુઆરી 1894, ભેરા, જિ. શાહપુર; અ. 1 જાન્યુઆરી 1955, દિલ્હી) : ખ્યાતનામ વિજ્ઞાની, પ્રશાસક, સંગઠનકર્તા અને ઉર્દૂ ભાષાના ગુણવંતા કવિ. તેમણે શાળાનું શિક્ષણ લાહોરમાંથી લીધું. અભ્યાસમાં તેજસ્વી હતા અને ખાસ કરીને ઉર્દૂ ભાષાના સારા અભ્યાસી હતા. 1916માં બીએસ.સી.ની ઉપાધિ મેળવી. દયાળસિંઘ કૉલેજ ટ્રસ્ટની શિષ્યવૃત્તિ મળતાં તેઓ…
વધુ વાંચો >ભવિષ્યવિદ્યા
ભવિષ્યવિદ્યા (futurology) : વર્તમાનમાં જે કંઈ બની રહ્યું છે, જે કાંઈ જોવા-જાણવા મળે છે, તેને આધારે ભાવિવલણોનું અર્થઘટન કરતી, વીસમી સદીમાં વિકસેલી વિદ્યાશાખા. ભવિષ્યનું અનુમાન કરવા માટે કોઈ એકલદોકલ વસ્તુ કે ઘટના પર્યાપ્ત નથી. ભાવિના ઊંડાણમાં ઊતરવા માટે વિવિધ સામાજિક અને વૈજ્ઞાનિક પૂર્વધારણાઓ(postulates)નો સહારો લેવો પડે છે. તેમાં અટકળ (conjectiurs),…
વધુ વાંચો >ભાભા પરમાણુ સંશોધન કેન્દ્ર
ભાભા પરમાણુ સંશોધન કેન્દ્ર (Bhabha Atomic Research Center – BARC), ટ્રૉમ્બે : ન્યૂક્લિયર વિજ્ઞાન અને પ્રૌદ્યોગિકીની વિવિધ વિદ્યાશાખાઓમાં મૂળભૂત અને પ્રાયોજિત સંશોધનની સુવિધાઓ અને જવાબદારીઓ અદા કરતી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા. આ સંસ્થા સંશોધન અને વિકાસ માટે આવશ્યક પ્રશિક્ષણ વિજ્ઞાન તથા ટેક્નૉલોજીના ક્ષેત્રના અધિકારી જનોને આપે છે, અને તે રીતે એ ક્ષેત્રોમાં…
વધુ વાંચો >ભાભા, હોમી જહાંગીર
ભાભા, હોમી જહાંગીર (જ. 30 ઑક્ટોબર 1909, મુંબઈ; અ. 24 જાન્યુઆરી 1966, મૉં બ્લાં, આલ્પ્સ, યુરોપ) : ભારતના ન્યૂક્લિયર કાર્યક્રમના આયોજક અને અમલકર્તા. તેઓ ધનવાન પારસી કુટુંબમાં જન્મ્યા હતા અને જમશેદજી તાતાના નજીકના સગા હતા. શરૂઆતનું શિક્ષણ તેમણે કથીડ્રલ અને જૉન કૅનન હાઈસ્કૂલમાં લીધું અને ઉચ્ચ શિક્ષણ એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજ તથા…
વધુ વાંચો >ભારત
ભારત ભૂગોળ; ભૂસ્તરીય રચના; ભારતમાં આર્થિક આયોજન; સમાજ અને ધર્મ; શિક્ષણ, વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલૉજી; આરોગ્ય અને તબીબી સેવાઓ, આયુર્વેદ; ઇતિહાસ; રાજકારણ; સંરક્ષણ-વ્યવસ્થા; આદિવાસી સમાજ અને સંસ્કૃતિ; ભારતીય સાહિત્ય; ભારતીય કળા; સમૂહ-માધ્યમો. ભૂગોળ સ્થાન–સીમા–વિસ્તાર : એશિયાખંડના દક્ષિણ છેડા પર આવેલો દેશ. તે હિમાલયની હારમાળાની દક્ષિણનો 8° 11´થી 37° 06´ ઉ. અ.…
વધુ વાંચો >મરડ-બળ
મરડ-બળ (Torsion) : કોઈ પણ ઘટકની અક્ષને લંબ રૂપે લાગતા બળયુગ્મને કારણે પેદા થતી વિકૃતિ (strain). મરડ-બળને વળ-વિકૃતિ (twisting deformation) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં, મરડ-બળ અવારનવાર વલન (વળાંક) અથવા અક્ષીય પ્રણોદ (thrust) સાથે સંકળાયેલ હોય છે. દંડ (shaft) ચલાવતા દંતચક્ર (gears) અથવા ગરગડી અથવા વહાણ માટેના નોદક(propellor)માં આવું…
વધુ વાંચો >