પ્રવીણસાગર સત્યપંથી
ઑક્સિજન-વાહકો
ઑક્સિજન-વાહકો : જૈવિક પ્રક્રિયાઓમાં ઑક્સિજનનું વહન કરનાર સંકીર્ણ કાર્બનિક અણુઓ. ઑક્સિજન અણુ (O2) લિગેન્ડ તરીકે સંકીર્ણમાં જોડાય તેને ઑક્સિજનીકરણ કહે છે અને આ લિગેન્ડ ડાઈઑક્સિજન તરીકે ઓળખાય છે. આ પ્રક્રિયા ઉપચયનથી ભિન્ન છે કારણ તેમાં ઑક્સિજન અણુ તેની અનન્યતા (identity) ગુમાવતો નથી. ફેફસાંમાં રક્તના હીમોગ્લોબિનમાંનું આયર્ન ઑક્સિજન સાથે પ્રતિવર્તી (reversible)…
વધુ વાંચો >ઑક્સિડેશન [એકમ પ્રક્રમ (unit process) તરીકે]
ઑક્સિડેશન [એકમ પ્રક્રમ (unit process) તરીકે] રાસાયણિક ઉદ્યોગમાં રસાયણોના સંશ્લેષણમાં વપરાતો અતિ ઉપયોગી પ્રક્રમ. આ પ્રક્રમોની સંખ્યા મોટી છે અને તેમના પ્રકાર તથા તેમની ચોખ્ખી અસરોમાં ઘણું વૈવિધ્ય છે. આ પ્રક્રમના અગત્યના પ્રકારો ઉદાહરણો સહિત નીચે પ્રમાણે છે : (1) વિહાઇડ્રોજનીકરણ (dehydration) પ્રાથમિક આલ્કોહૉલમાંથી આલ્ડિહાઇડ અને દ્વિતીયક આલ્કોહૉલમાંથી કિટોન મળે…
વધુ વાંચો >ઓલિફિન
ઓલિફિન (olefin) : આલ્કીન (alkene) સંયોજનો માટે વપરાતું જૂનું નામ. તે કાર્બન-કાર્બન દ્વિબંધયુક્ત અસંતૃપ્ત હાઇડ્રોકાર્બન સંયોજનો છે. આલ્કીન વર્ગનાં સંયોજનોનું સામાન્ય સૂત્ર CnH2n છે. તેમાં આવેલો દ્વિબંધ ઓલિફિનિક બંધ (olefinic bond) અથવા ઇથિલીનિક બંધ (ethylenic bond) તરીકે ઓળખાય છે. ઇથિલીન આ વર્ગનો સૌથી સાદો સભ્ય છે, તે olefiant gas (oil…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક કાર્બન
ઔદ્યોગિક કાર્બન : ઉદ્યોગમાં વપરાતા કાર્બનનાં વિવિધ અપરરૂપો (allotropes). કાજળ (મેશ, lampblack), કાર્બન બ્લૅક, સક્રિયત (activated) કાર્બન વગેરે કાર્બનનાં અસ્ફટિકમય સ્વરૂપો છે. ગ્રૅફાઇટ અને હીરો સ્ફટિકમય અપરૂપનાં બે ભિન્ન સ્વરૂપો છે. રાસાયણિક રીતે કાર્બન નિષ્ક્રિય છે અને સામાન્ય દબાણે પીગળતો નથી. કેટલાક ઔદ્યોગિક ઉપયોગો કાર્બનની નિષ્ક્રિયતા ઉપર આધારિત છે. અસ્ફટિકમય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક વાયુઓ
ઔદ્યોગિક વાયુઓ : ઉદ્યોગોમાં શુદ્ધ સ્વરૂપે મોટા જથ્થામાં ઉપયોગમાં લેવાતા વાયુઓ. ઘણીવાર તેઓ પ્રવાહી અથવા નિમ્નતાપિકી (cryogenic) પ્રવાહી તરીકે પણ વપરાય છે. આવા વાયુઓમાં કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ (CO2), હાઇડ્રોજન (H2), નાઇટ્રોજન (N2), ઑક્સિજન (O2), ઉમદા (noble) વાયુઓ (હીલિયમ He, આર્ગોન Ar, નીઑન Ne, ક્રિપ્ટૉન Kr અને ઝીનૉન Xe), એસેટિલીન (C2H2), નાઇટ્રસ…
વધુ વાંચો >કન્ડક્ટોમેટ્રી (અથવા કન્ડક્ટીમેટ્રી) અને કન્ડક્ટોમેટ્રિક (અથવા કન્ડક્ટીમેટ્રિક) અનુમાપનો
કન્ડક્ટોમેટ્રી (અથવા કન્ડક્ટીમેટ્રી) અને કન્ડક્ટોમેટ્રિક (અથવા કન્ડક્ટીમેટ્રિક) અનુમાપનો : દ્રાવણની વાહકતા માપીને (સીધી કન્ડક્ટોમેટ્રી), અથવા પ્રક્રિયા મિશ્રણ(અનુમાપ્ય, titranic)માં ચોક્કસ (જ્ઞાત) પ્રમાણમાં અનુમાપક (titrant) ઉમેરતાં જઈ (તેના) ઉમેરા સાથે સતત વાહકતા માપીને (કન્ડક્ટોમેટ્રિક અનુમાપન), દ્રાવ્ય પદાર્થની સાંદ્રતા નક્કી કરવાની પદ્ધતિ. સીધી કન્ડક્ટોમેટ્રી એ આયનિક સંકેન્દ્રણો માપવાની વધુ સંવેદી પદ્ધતિ છે પણ…
વધુ વાંચો >કપૂર (રસાયણ)
કપૂર (camphor) (રસાયણ) : સંતૃપ્ત ટર્પિન વર્ગનું કિટોન સમૂહ ધરાવતું સ્ફટિકમય સંયોજન. અણુસૂત્ર C10H16O, ગ.બિં. 178o-179o સે. ગરમ કરતાં ઊર્ધ્વીકરણ (sublimation). તેનું બંધારણીય સૂત્ર નીચે દર્શાવ્યું છે : વિશિષ્ટ વાસ, પાણીમાં અલ્પદ્રાવ્ય પણ કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય. તાઇવાનમાં મોટા પાયે વવાતા cinnamomum camphora નામના વૃક્ષના કાષ્ઠના બાષ્પનિસ્યંદનથી તે મેળવાય છે. આ…
વધુ વાંચો >કલરીમિતિ
કલરીમિતિ (colorimetry) : જ્ઞાત રંગોની સાથે સરખામણી કરી અજ્ઞાત રંગની મૂલ્યાંકન કરવાની તકનીક. આ તકનીકમાં સરખામણી માટે આંખનો ઉપયોગ વધારે ચોકસાઈ માટે ફોટોઇલેક્ટ્રિક કોષનો ઉપયોગ અથવા સ્પેક્ટ્રોફોટોમિટર જેવી આડકતરી રીતો પણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. આ માટેના સાદા ઉપકરણને કલરીમિટર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ તક્નીક વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસમાં વ્યાપક રીતે…
વધુ વાંચો >કલિલ
કલિલ (colloid) : પદાર્થની એવી બારીક સ્થિતિ જેમાં તેના કણોના એકમ કદ અથવા એકમ દળ દીઠ વધુમાં વધુ પૃષ્ઠીય ક્ષેત્રફળ (surface area) હોય. રાસાયણિક સંરચના (chemical composition – સ્ફટિકમય / અસ્ફટિકમય) ભૌમિતિક આકાર અથવા ઘન, પ્રવાહી કે વાયુ સ્થિતિને ધ્યાનમાં લીધા વગર પદાર્થનો કણ જ્યારે 1 માઇક્રોમીટરથી નાનો પણ 1…
વધુ વાંચો >કસ્તૂરી
કસ્તૂરી (musk) : હિમાચ્છાદિત પર્વતોમાં થતા કસ્તૂરીમૃગ નામના નર જાતિની લિંગગ્રંથિની નજીક નાભિમાં જામી જતો, સુગંધિત (દ્રવ) પદાર્થ. તે ઘનસ્વરૂપે કે કસ્તૂરીમૃગના ડૂંટામાં જ પ્રાય: વેચાય છે. તે મૃગ(હરણ)નો કામ-મદ છે. વિવિધભાષી નામો : સં. मृगनाभि, मृगमद, कस्तूरिका, कस्तूरी, वेधमूखा; હિ. मृगनाभि, कस्तूरी; બં. मृगनाभि, कस्तूरी; મ. ગુ. ક. તે.…
વધુ વાંચો >