પ્રવીણસાગર સત્યપંથી
ઉત્કલનબિંદુ (boiling point)
ઉત્કલનબિંદુ (boiling point) : જે તાપમાને પ્રવાહી ઊકળે તે તાપમાન. ઉત્કલનબિંદુ તાપમાને પ્રવાહીનું બાષ્પદબાણ સ્થાનિક વાતાવરણના દબાણ જેટલું હોય છે. આ કારણે પ્રવાહીનું ચોક્કસ ઉત્કલનબિંદુ વાતાવરણની સ્થિતિ (દા.ત., આર્દ્રતા), સ્થળની ઊંચાઈ વગેરે ઉપર આધાર રાખે છે. કોઈ પણ શુદ્ધ પ્રવાહીનું ઉત્કલનબિંદુ ચોક્કસ વાતાવરણના દબાણે નિયત હોય છે. દબાણના ફેરફારની ઉત્કલનબિંદુ…
વધુ વાંચો >ઉદ્દીપક અને ઉદ્દીપન
ઉદ્દીપક અને ઉદ્દીપન (catalyst and catalysis) ઉષ્માગતિકીય (thermodynamically) રીતે શક્ય રાસાયણિક પ્રક્રિયાના વેગમાં ફેરફાર (વધારો-ઘટાડો) કરે, પણ પ્રક્રિયાને અંતે રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ તેનામાં કોઈ ફેરફાર થયો ન હોય એવો પદાર્થ તે ઉદ્દીપક અને આવી પ્રક્રિયા તે ઉદ્દીપન. સામાન્ય વપરાશમાં પ્રક્રિયાના વેગને વધારનાર પદાર્થને ઉદ્દીપક કહે છે અને પ્રક્રિયાના વેગને ઘટાડનાર પદાર્થને…
વધુ વાંચો >ઉભયધર્મિતા
ઉભયધર્મિતા (amphoterism) : ઉગ્ર બેઝને પ્રોટૉન પ્રદાન કરીને અથવા ઉગ્ર ઍસિડમાંથી પ્રોટૉન સ્વીકારીને અનુક્રમે ઍસિડ અને બેઝ તરીકે કાર્ય કરવાનો પદાર્થનો ગુણધર્મ. આથી ઉભયધર્મી પદાર્થ ઍસિડ સાથે બેઝની હાજરીમાં પ્રોટૉન પ્રદાન કરનાર અથવા ઇલેક્ટ્રૉનયુગ્મ સ્વીકારનાર અથવા બેઝ સાથે ઍસિડની હાજરીમાં પ્રોટૉન સ્વીકારનાર અને ઇલેક્ટ્રૉનયુગ્મ પ્રદાન કરનાર તરીકે કાર્ય કરે છે.…
વધુ વાંચો >ઉમદા વાયુઓ
ઉમદા વાયુઓ (noble gases) : આવર્તક કોષ્ટકના શૂન્ય (હવે 18મા) સમૂહમાં આવેલાં વાયુરૂપ રાસાયણિક તત્વો. અંગ્રેજ વૈજ્ઞાનિકો રેલે અને રામ્સેના પ્રયત્નોથી આ વાયુઓ [હીલિયમ (He), નીઑન (Ne), આર્ગોન (Ar), ક્રિપ્ટૉન (Kr), ઝીનૉન (Xe) અને રેડોન (Rn)] શોધાયા હતા. હીલિયમ પૃથ્વી પર શોધાયા પહેલાં તેની હાજરી સૂર્યમાં સાબિત થઈ હતી. પૃથ્વીના…
વધુ વાંચો >ઉમદા વાયુઓનાં સંયોજનો
ઉમદા વાયુઓનાં સંયોજનો : હીલિયમ (He), નીઑન (Ne), આર્ગોન (Ar), ક્રિપ્ટોન (Kr), ઝીનૉન (Xe) અને રેડોન (Rn) વાયુઓનાં રાસાયણિક સંયોજનો. રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ આ છ વાયુઓ તદ્દન નિષ્ક્રિય છે તેમ માનવામાં આવતું, તેથી તેમને નિષ્ક્રિય વાયુઓ તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા અને તેમને આવર્ત કોષ્ટકમાં શૂન્ય સમૂહમાં મૂકવામાં આવ્યા છે. આ વાયુઓના…
વધુ વાંચો >ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર
ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર (thermodynamics) જુદી જુદી ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ દરમિયાન ઉષ્માના સ્થાનાંતર, અને ઉષ્મા અને કાર્ય વચ્ચેના પરસ્પર રૂપાંતરણનો અભ્યાસ. તે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનની એક શાખા છે. તેમાં વિવિધ પ્રકારની ઊર્જાનો ગુણદર્શક અને પરિમાણાત્મક અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. તેનો અભ્યાસ ઇજનેરી, ભૌતિકશાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર, જીવરસાયણશાસ્ત્ર, ખગોળશાસ્ત્ર, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર વગેરેમાં સારી એવી અગત્ય ધરાવે છે.…
વધુ વાંચો >એકમ પ્રચાલન
એકમ પ્રચાલન (unit operation) : રાસાયણિક પદાર્થોના ઉત્પાદનમાં ભૌતિક ફેરફાર કરવા પ્રયોજાતી શ્રેણીબદ્ધ ક્રિયાઓમાંની એક. કોઈ પણ રાસાયણિક સંયંત્ર(plant)માં કાચા માલ ઉપર ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક ક્રિયા ક્રમવાર કરીને તેને પરિષ્કૃત (finished) રૂપમાં ફેરવવામાં આવે છે. કોઈ પણ વિનિર્માણપ્રવિધિમાં એકમ પ્રચાલનોને રાસાયણિક સંયંત્રના નિર્માણઘટકો તરીકે ગણી શકાય. વિવિધ ઉદ્યોગોમાં વપરાતી આ…
વધુ વાંચો >એકમ-પ્રવિધિ
એકમ-પ્રવિધિ (unit process) : રાસાયણિક ફેરફાર દ્વારા પ્રક્રિયકોમાંથી પરિષ્કૃત પેદાશ તૈયાર કરવા માટે પ્રયોજાતી ચોક્કસ પ્રકારની શ્રેણીબદ્ધ ક્રિયાઓમાંની એક. જેમ એકમ-પ્રચાલન ભૌતિક ફેરફારોને સ્પર્શે છે તેમ એકમ-પ્રવિધિ રાસાયણિક ફેરફારોને સ્પર્શે છે. એકમ-પ્રવિધિ રાસાયણિક રૂપાંતરણ તરીકે પણ ઓળખાય છે. આ વિભાવનાના પુરસ્કર્તા અમેરિકન રાસાયણિક ઇજનેર ગ્રોગિન્સ (1930) હતા. એકમ-પ્રચાલનો (ભૌતિક રૂપાંતરણો,…
વધુ વાંચો >