ગિરીશભાઈ પંડ્યા

ડાના, જેમ્સ ડ્વાઇટ (જ. 12 ફેબ્રુઆરી, 1813, ન્યૂયૉર્ક ; અ. 14 એપ્રિલ 1895, ન્યૂહેવન, કનેક્ટિકટ) : અનોખું વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર, અત્યંત પ્રતિભાશાળી, ખ્યાતનામ અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. તેમણે અમેરિકાનાં ભૂસ્તરોનો ઐતિહાસિક  અહેવાલ સર્વપ્રથમ રજૂ કર્યો; પૃથ્વીના કેન્દ્રીય ભાગના ઠંડા પડવાની અને સંકોચનની ક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલાં પર્વતનિર્માણ માટેનાં ક્ષિતિજસમાંતર દાબનાં બળોનો ખ્યાલ સર્વપ્રથમ…

ડાયઍટમ સ્યંદન : ડાયઍટમના કવચથી બનેલા સિલિકાયુક્ત નરમ નિક્ષેપ. રેડિયોલેરિયાનાં કવચથી પણ આવાં જ સ્યંદન બનતાં હોય છે. સ્વચ્છ જળ કે દરિયાઈ જળમાં ઊગતી એકકોષીય સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ ડાયઍટમ કહેવાય છે. આ ડાયઍટમ વનસ્પતિ સિલિકાથી બનેલાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપોમાં દ્વિપુટ-કવચનો સ્રાવ કર્યા કરે છે, જે અગણિત સંખ્યામાં ત્યાં જમા થતા નિક્ષેપમાં…

ડાયનોસૉરનું વિલોપન : પ્રથમ જીવયુગના અંતિમ ચરણ પર્મિયનકાળ વખતે ઉત્ક્રાંતિ પામતાં ગયેલાં ડાયનોસૉર પ્રાણીઓ મધ્યજીવયુગ પૂરો થયો ત્યાં સુધી (એટલે કે આજથી આશરે 20 કરોડ વર્ષ પૂર્વેથી માંડીને 6.5 કરોડ વર્ષ પૂર્વે સુધીના કાળગાળા દરમિયાન) ઉત્ક્રાંતિની કક્ષામાં વિકસતાં રહીને અતિવિશાળ શારીરિક કદની ચરમસીમાએ પહોંચેલાં. પૃથ્વીના પટ પર તે અનેક પ્રકારોમાં…

ડાયાબેઝ : મુખ્યત્વે લેબ્રેડોરાઇટ (પ્લેજિયોક્લેઝ) અને પાયરૉક્સીનથી બનેલો તેમજ ઑફિટિક કણરચના ધરાવતો બેસાલ્ટસમ બંધારણવાળો ખડક. ઑલિવીનનું ઠીક ઠીક પ્રમાણ ધરાવતા આવા ખડકો ઑલિવીન ડાયાબેઝ તરીકે ઓળખાય છે. બ્રિટનમાં ઑફિટિક કણરચનાવાળા, બેસાલ્ટ-બંધારણવાળા ખડક માટે આ પર્યાય ઉપયોગમાં લેવાય છે, પરંતુ ખાસ કરીને તો તે પરિવર્તન પામેલા ડોલેરાઇટ માટે જ મર્યાદિત રહે…

ડાયૉરાઇટ : અંત:કૃત અગ્નિકૃત ખડકનો એક પ્રકાર. કણરચના સંપૂર્ણ સ્ફટિકમય, સ્થૂળદાણાદાર. મુખ્યત્વે તે ઑલિગોક્લેઝ કે ઍન્ડેસિન જેવા સોડિક પ્લેજિયોક્લેઝ ફેલ્સ્પારથી, 10 % સુધીના ક્વાર્ટ્ઝથી, કુલ ફેલ્સ્પારના 33 % પ્રમાણ સુધીના આલ્કલી ફેલ્સ્પાર ઑર્થોક્લેઝથી તેમજ એક કે વધુ લોહ-મૅગ્નેશિયમ ખનિજો પૈકી હૉર્નબ્લેન્ડ, બાયૉટાઇટ અથવા પાયરૉક્સીન જેવાં ખનિજોથી બનેલો હોય છે. આ…

ડેસાઇટ : જ્વાળામુખી ખડક. મુખ્યત્વે ઓલિગોક્લેઝ કે ઍન્ડેસાઇન જેવા સોડિક પ્લેજિઓક્લેઝ અને સેનિડિન તેમજ ક્વાર્ટ્ઝ કે ટ્રીડીમાઇટ જેવાં મુક્ત-સિલિકા ખનિજોથી તથા બાયોટાઇટ, એમ્ફિબોલ અથવા પાયરૉક્સીન જેવાં ઘેરા રંગનાં મેફિક ખનિજોથી બનેલો અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકમય કે કાચમય દ્રવ્ય બંધારણવાળો જ્વાળામુખીજન્ય ખડક. કણરચનાની ર્દષ્ટિએ જોતાં લઘુ, મધ્યમ કે મહાસ્ફટિક સ્વરૂપે રહેલાં ઉપર્યુક્ત ખનિજો…

ડોબરે, ગ્રેબ્રિએલ ઑગસ્ટે (જ. 25 જૂન, 1814, મેટ્ઝ; અ. 29 મે 1896, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ ખાણ-ઇજનેર અને પ્રાધ્યાપક. તેમણે સપાટીજળ તેમજ ભૂગર્ભજળની ઉત્પત્તિ, વિતરણ અને ગુણધર્મોનું સંક્ષિપ્ત રૂપમાં સર્વેક્ષણ કરેલું. તે પ્રયોગાત્મક ભૂસ્તરશાસ્ત્રના આદ્ય પ્રણેતા હતા. તેમણે ખાસ કરીને વિકૃત ખડકોની ઉત્પત્તિ દરમિયાન ઘણી ઊંડાઈએ પાણીના ગરમ થવાની અસરો વિશે…