૮.૨૧
ડેવિસની સામુદ્રધુનીથી ડૉલ્ફિન
ડેવિસની સામુદ્રધુની
ડેવિસની સામુદ્રધુની : કૅનેડાના ઉત્તર પૂર્વ ભાગ અને ગ્રીનલૅન્ડ વચ્ચે આવેલી સામુદ્રધુની. 64°થી 70° ઉત્તર અક્ષાંશ અને 50°થી 70° પશ્ચિમ રેખાંશ વચ્ચે તે આવેલી છે. તેની ઉત્તરમાં બૅફિન ઉપસાગર, દક્ષિણમાં ઍટલાન્ટિક મહાસાગર, પશ્ચિમ તરફ બૅફિન ટાપુ અને પૂર્વ બાજુએ ગ્રીનલૅન્ડ આવેલા છે. બૅફિન ટાપુ અને ગ્રીનલૅન્ડ ડેવિસની સામુદ્રધુની વડે જોડાયેલા…
વધુ વાંચો >ડેવિસ, રૅમન્ડ (જુનિયર)
ડેવિસ, રૅમન્ડ (જુનિયર) (જ. 14 ઑક્ટોબર 1914, વૉશિંગ્ટન ડી. સી., અ. 31 મે 2006, બ્લૂ પૉઇન્ટ, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકન રસાયણવિજ્ઞાની, ભૌતિકવિજ્ઞાની અને 2002ના ભૌતિકવિજ્ઞાનના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ડેવિસના પિતા નૅશનલ બ્યૂરો ઑવ્ સ્ટાન્ડર્ડ્ઝના તસવીરકાર હતા. તેમનાં માતા દેવળની ગાયક મંડળી ચલાવતાં હતાં. તેમાં ડેવિસ કેટલાંક વર્ષો સુધી માતાને ખુશ…
વધુ વાંચો >ડેવિસ, સ્ટુઅર્ટ
ડેવિસ, સ્ટુઅર્ટ (જ. 7 ડિસેમ્બર 1894, ફિલાડેલ્ફિયા, અમેરિકા; અ. 24 જૂન 1964 ન્યૂયૉર્ક) : ચિત્રકાર અને ગ્રાફિક કલાકાર. 1910થી 1913 દરમિયાન રૉબર્ટ હેનરી પાસે કલાનો અભ્યાસ કર્યો. જૉન સ્લોઅન સાથે ‘ધ માસિઝ’ નામના ડાબેરી સામયિકમાં ચિત્રકાર તરીકે કામગીરી બજાવી. ‘ધ આર્મરી શો’ નામની કૃતિ પછી તે ફ્રાન્સમાંના ‘આવાં ગાર્દ’ કલાપ્રવાહ…
વધુ વાંચો >ડેવી, (સર) હમ્ફ્રી
ડેવી, (સર) હમ્ફ્રી [જ. 17 ડિસેમ્બર 1778, પેન્ઝાન્સ (Penzance) (ઇંગ્લૅન્ડ); અ. 29 મે 1829, જિનીવા] : સોડિયમ, પોટૅશિયમ જેવી ધાતુઓ તથા ખાણિયા માટેના સલામતી દીવાના શોધક અંગ્રેજ રસાયણવિદ. તેઓ મધ્યમવર્ગનાં માતાપિતાના પુત્ર હતા. તેમના પિતા રૉબર્ટ લાકડા પર કોતરકામ કરનાર એક નાના ખેડૂત હતા. શરૂઆતનું શિક્ષણ પેન્ઝાન્સની ગ્રામર સ્કૂલમાં અને…
વધુ વાંચો >ડેવોનિયન રચના
ડેવોનિયન રચના : ડેવોનિયન કાળગાળા દરમિયાન જમાવટ પામેલા ખડકસ્તરોની બનેલી રચના. ભૂસ્તરીય કાળગણનાક્રમમાં પેલિયોઝોઇક યુગ (પ્રથમજીવ યુગ) પૈકીનો ચોથા ક્રમે આવતો કાળગાળો ‘ડેવોનિયન’ નામથી ઓળખાય છે. ડેવોનિયન નીચે સાઇલ્યુરિયન અને ઉપર કાર્બોનિફેરસ રચનાઓ છે. આ રચનાના ખડકો ક્યાંક ખંડીય તો ક્યાંક દરિયાઈ ઉત્પત્તિજન્ય છે. ભૂસ્તરીય ઇતિહાસમાં તેમની જમાવટ આજથી ગણતાં…
વધુ વાંચો >ડેસાઇટ
ડેસાઇટ : જ્વાળામુખી ખડક. મુખ્યત્વે ઓલિગોક્લેઝ કે ઍન્ડેસાઇન જેવા સોડિક પ્લેજિઓક્લેઝ અને સેનિડિન તેમજ ક્વાર્ટ્ઝ કે ટ્રીડીમાઇટ જેવાં મુક્ત-સિલિકા ખનિજોથી તથા બાયોટાઇટ, એમ્ફિબોલ અથવા પાયરૉક્સીન જેવાં ઘેરા રંગનાં મેફિક ખનિજોથી બનેલો અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકમય કે કાચમય દ્રવ્ય બંધારણવાળો જ્વાળામુખીજન્ય ખડક. કણરચનાની ર્દષ્ટિએ જોતાં લઘુ, મધ્યમ કે મહાસ્ફટિક સ્વરૂપે રહેલાં ઉપર્યુક્ત ખનિજો…
વધુ વાંચો >ડેહમેલ્ટ હાન્સ જ્યૉર્જ
ડેહમેલ્ટ, હાન્સ જ્યૉર્જ (Dehmelt, Hans George) (જ. 9 સપ્ટેમ્બર 1922, ગોર્લિટ્ઝ, જર્મની; અ. 7 માર્ચ 2017, સીઍટલ, વૉશિંગ્ટન, યુ.એસ.એ.) : આયન પાશ કાર્યપદ્ધતિ માટે 1989નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. નોબેલ પુરસ્કારનો અર્ધભાગ તેમની અને વુલ્ફગૅંગ પૉલ વચ્ચે વિભાજિત થયો હતો. દસ વર્ષની ઉંમરે ડેહમેલ્ટે બર્લિનની એક લૅટિન શાળામાં પ્રવેશ…
વધુ વાંચો >ડૉ. આત્મારામ
ડૉ. આત્મારામ (જ. 12 ઑક્ટોબર 1908, બિજનોર, ઉ. પ્ર.; અ. 1985) : ભારતના કાચ અને સિરૅમિક ઉદ્યોગના પિતામહ. આત્મારામ ગામડામાં ગરીબી વચ્ચે ઊછર્યા હતા. પારિવારિક સાદગી, સભ્યતા અને સંસ્કારો વારસામાં મળ્યાં હતાં. 1924માં તેમણે બનારસ હિન્દુ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી મૅટ્રિક અને 1928માં બી.એસસી.ની પરીક્ષાઓ પસાર કરી. અલ્લાહાબાદ વિશ્વવિદ્યાલયમાં તેમને પ્રવેશ ન મળ્યો;…
વધુ વાંચો >ડોઇજ, કાર્લ
ડોઇજ, કાર્લ : વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધના પ્રસિદ્ધ અમેરિકી રાજ્યશાસ્ત્રી. તેમણે યેલ, હાવર્ડ અને ઇમોરી યુનિવર્સિટીઓમાં અધ્યાપનનું કાર્ય કર્યું હતું. તે દરમિયાન તેમના સંશોધનકાર્યમાં તેમણે આંતરિક રાજકીય પ્રણાલી અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોનું આકલન કરી મહત્વપૂર્ણ સૈદ્ધાંતિક પ્રદાન કર્યું. અનુભવમૂલક અને વ્યવહારવાદી રાજકીય વિશ્લેષણનો પાયો નાખવામાં તેઓ અગ્રેસર રહ્યા. ડોઈજે 1963માં ‘ધ નર્વ્ઝ…
વધુ વાંચો >ડોઇઝી, એડવર્ડ એડેલ્બર્ટ
ડોઇઝી, એડવર્ડ એડેલ્બર્ટ (જ. 13 નવેમ્બર 1893, હ્યૂમ, ઇલિનૉઇસ, યુ. એસ.; અ. 23 ઑક્ટોબર 1986, સેન્ટ લુઈ) : અમેરિકન જૈવરસાયણશાસ્ત્રી. વિટામિન ‘કે’નું રાસાયણિક બંધારણ શોધી કાઢવા માટે તેમને 1943નું નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું હતું. તેમના સહવિજેતા હેન્રીક કાર્લ પીટર ડામ હતા, જેમણે વિટામિન ‘કે’ શોધ્યું હતું. તે ઇલિનૉઇસમાં ભણ્યા હતા. તેમણે…
વધુ વાંચો >ડૉપ્લર, ક્રિસ્ટિઆન જોહાન
ડૉપ્લર, ક્રિસ્ટિઆન જોહાન (જ. 29 નવેમ્બર 1803, સેલ્ઝબર્ગ, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 17 માર્ચ 1853, વેનિસ) : ‘ડૉપ્લર અસર’ના શોધક ઑસ્ટ્રિયન ભૌતિકશાસ્ત્રી. વિયેનાની પૉલિટૅક્નિક ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં અભ્યાસ કર્યો. શરૂનાં વર્ષોમાં ગણિતશાસ્ત્ર ઉપર લખ્યું હતું. 1842માં ‘કન્સર્નિંગ ધ ક્લર લાઇટ ઑવ્ ડબલ સ્ટાર્સ’ નામનું તેમનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયું. તેમાં તેમણે સિદ્ધાંત આપ્યો કે સ્થિત…
વધુ વાંચો >ડૉપ્લર પારધ્વનિ આલેખન
ડૉપ્લર પારધ્વનિ આલેખન : લોહીના વહનમાં ઉદભવતા વિકારોનું નિદાન કરવાની પદ્ધતિ. અવાજ તરંગો દ્વારા ગતિ કરે છે. આપણા કાન અવાજના બધા જ પ્રકારના તરંગો ઝીલી શકતા નથી તેથી કેટલાક અવાજના તરંગોને આપણે સાંભળી શકતા નથી. આ પ્રકારના અવાજને અશ્રાવ્યધ્વનિ અથવા પારધ્વનિ (ultrasound) કહે છે. આ પ્રકારના અશ્રાવ્યધ્વનિના તરંગો જ્યારે કોઈ…
વધુ વાંચો >ડૉબ, મૉરિસ હર્બર્ટ
ડૉબ, મૉરિસ હર્બર્ટ (જ. 24 જુલાઈ 1900, લંડન; અ. 17 ઑગસ્ટ 1976, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : વિખ્યાત અંગ્રેજ અર્થશાસ્ત્રી અને માર્કસવાદી વિચારક. કેમ્બ્રિજ તથા લંડનમાં શિક્ષણ લીધા પછી તે 1924માં અર્થશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. માત્ર તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ નહિ, પરંતુ સોવિયેત સંઘના વિઘટન (1990) સુધી તેમના વિચારોએ વિશ્વના…
વધુ વાંચો >ડોબરે, ગ્રેબ્રિએલ ઑગસ્ટે
ડોબરે, ગ્રેબ્રિએલ ઑગસ્ટે (જ. 25 જૂન, 1814, મેટ્ઝ; અ. 29 મે 1896, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ ખાણ-ઇજનેર અને પ્રાધ્યાપક. તેમણે સપાટીજળ તેમજ ભૂગર્ભજળની ઉત્પત્તિ, વિતરણ અને ગુણધર્મોનું સંક્ષિપ્ત રૂપમાં સર્વેક્ષણ કરેલું. તે પ્રયોગાત્મક ભૂસ્તરશાસ્ત્રના આદ્ય પ્રણેતા હતા. તેમણે ખાસ કરીને વિકૃત ખડકોની ઉત્પત્તિ દરમિયાન ઘણી ઊંડાઈએ પાણીના ગરમ થવાની અસરો વિશે…
વધુ વાંચો >ડૉબ્ઝેન્સ્કી, થીઓડોસિયસ
ડૉબ્ઝેન્સ્કી, થીઓડોસિયસ (જ. 25 જાન્યુઆરી 1900, નેમિરૉન (રશિયા); અ. 18 ડિસેમ્બર 1975, ડેવિસ (કૅલિફૉર્નિયા) : સુપ્રસિદ્ધ અમેરિકન જીવવિજ્ઞાની. આધુનિક જનીનવાદ અને ઉત્ક્રાંતિવાદના ક્ષેત્રે તેમનું પ્રદાન મહત્વનું છે. ડૉબ્ઝેન્સ્કીએ અભ્યાસની શરૂઆત કીવ(રશિયા)માં કરી અને ત્યાં પ્રાણીવિજ્ઞાનના શિક્ષક બન્યા. 1926માં તેઓ લેનિનગ્રાડમાં જનીન-વિજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક તરીકે નિમાયા અને તે જ વર્ષે રશિયન એકૅડેમીના…
વધુ વાંચો >ડૉબ્સન, (હેન્રી) ઑસ્ટિન
ડૉબ્સન, (હેન્રી) ઑસ્ટિન (જ. 18 જાન્યુઆરી 1840, પ્લીમથ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1921, હેનવેલ, મિડલસેક્સ) : અંગ્રેજ કવિ અને સાહિત્યકાર. જીવનનાં ઘણાં વર્ષો, 1856થી 1901 સુધી તેમણે બોર્ડ ઑવ્ ટ્રેડમાં સિવિલ સર્વન્ટ તરીકે ગાળ્યાં, પણ તેમનો મુખ્ય રસ સાહિત્યિક જ રહ્યો છે. આરંભના થોડા પ્રયોગો પછી તે તેમના કવિમંડળમાં સૌથી…
વધુ વાંચો >ડોમ
ડોમ : જુઓ, ગુંબજ
વધુ વાંચો >ડૉમ, કૉન્સ્ટન્ટિનો દ બ્રૅગાન્ઝા
ડૉમ, કૉન્સ્ટન્ટિનો દ બ્રૅગાન્ઝા : ગોવાનો પોર્ટુગીઝ વાઇસરૉય – ગવર્નર (1558–1561). ભારતમાં આવ્યો તે વખતે તેની વય 30 વર્ષની હતી. તે દમણના વિજેતા તરીકે પોર્ટુગલમાં ખ્યાતિ પામ્યો. આ સમયે ગુજરાતની મધ્યસ્થ સરકાર નબળી હતી અને દમણ સીદી સરદાર મીફતાહના હાથમાં હતું. ડૉમે દમણ પર કબજો જમાવવાનો નિર્ણય કર્યો, કારણ કે…
વધુ વાંચો >ડોમ, જીઓડેરિક
ડોમ, જીઓડેરિક : જુઓ, ગુંબજ
વધુ વાંચો >ડૉમ, જોઆઓ દ કાસ્ટ્રો
ડૉમ, જોઆઓ દ કાસ્ટ્રો (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1500, લિસ્બન; અ. 6 જૂન 1548, ગોવા) : પોર્ટુગીઝોની ર્દષ્ટિએ ગોવાના ખ્યાતનામ ગવર્નરોમાં સૌથી છેલ્લો ગવર્નર (1545–1548). પોર્ટુગીઝોએ ગુજરાતના સુલતાન બહાદુરશાહ સાથે ડિસેમ્બર, 1534 અને સપ્ટેમ્બર, 1535ની સંધિ હેઠળ અનુક્રમે વસઈનો વિસ્તાર મેળવીને અને દીવમાં કિલ્લો બાંધીને ગુજરાતના દરિયાકિનારા પર પોતાનું સ્થાન મજબૂત…
વધુ વાંચો >