૬(૨).૧૨
ગુંબજથી ગૃહરક્ષક દળ
ગુંબજ (dome)
ગુંબજ (dome) : સુરેખા કે વક્રરેખાનો એક છેડો ઊર્ધ્વ અક્ષ પર રાખી તેની આજુબાજુ તે રેખાનું ભ્રમણ કરવાથી બનતું સપાટીવાળું છતના કોષીય (cellular) પ્રકારનું બાંધકામ. તે પાતળી સપાટીવાળું, સ્તરીય બાંધકામ છે કે જેને કેંચી (truss), પર્શુકા (rib) કે ત્રિકોણીય (triangulated) સંરચનાથી ટેકવવામાં આવેલ હોય છે. પુરાણ કાળથી ભારતમાં તથા વિશ્વના…
વધુ વાંચો >ગુંબજ — ઘુમ્મટ (સ્થાપત્ય)
ગુંબજ — ઘુમ્મટ (સ્થાપત્ય) : બાંધકામના ક્ષેત્રમાં ઇમારતોની છતનો એક પ્રકાર. સાધારણ રીતે રચનાની ર્દષ્ટિએ તે ઘણું જ કૌશલ માગી લે છે. ઘુમ્મટની રચના ખાસ કરીને તેના સાદા રૂપમાં ગોળાકાર દીવાલો ઉપર કરવામાં આવે છે. જો તેને આધારિત દીવાલો સમચોરસ હોય તો નળાકાર રચનામાં ફેરવી ઘુમ્મટ માટે ગોળાકાર આધારની રચના…
વધુ વાંચો >ગૂગલી
ગૂગલી : ક્રિકેટની રમતમાં થતી સ્પિન ગોલંદાજીનો એક વિલક્ષણ પ્રકાર. તે બહુ જ ઓછા સ્પિન ગોલંદાજોને ફાવ્યો છે. કોઈ સ્પિન ગોલંદાજ ‘લેગ-બ્રેક’ ઍક્શન સાથે ગોલંદાજી કરે અને દડો આગળ વધતાં બૅટ્સમૅન પાસે પહોંચી ‘ઑફ-બ્રેક’ થઈ જાય તેવા દડાને ગૂગલી અને તેવા ગોલંદાજને ગૂગલી ગોલંદાજ કહેવામાં આવે છે. 1900માં ગૂગલી ગોલંદાજીની…
વધુ વાંચો >ગૂગળ
ગૂગળ : દ્વિબીજદલાના બર્સેરેસી કુળનો 1થી 3 મીટર ઊંચાઈવાળો વાંકોચૂકો છોડ. ગુ. ગૂગળી ઝાંખર, સં. गुग्गुलु, અં. Indian Bdellium. તે કુળની અન્ય બે પ્રજાતિઓ – ધુપેલિયો (Boswellia) અને કાકડિયો (Garuga) ગુજરાતનાં શુષ્ક પતનશીલ જંગલોમાં મળે છે. ગૂગળનું લૅટિન નામ Balsamodendron mukul HK હતું. નવું નામ Commiphora wightii (Arn) Bhandari છે.…
વધુ વાંચો >ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ
ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ : સ્વાતંત્ર્ય-આંદોલનના ભાગ રૂપે ગાંધીજીએ 1920માં અમદાવાદમાં સ્થાપેલી શિક્ષણસંસ્થા. સરકારી શાળા-કૉલેજના શિક્ષણ-બહિષ્કારના આંદોલન દરમિયાન ઑગસ્ટ, 1920માં અમદાવાદમાં મળેલી ચોથી ગુજરાત રાજકીય પરિષદની રાષ્ટ્રીય શિક્ષણના પ્રચાર માટે નીમેલી 12 સભ્યોની સમિતિએ તા. 18 —10—1920ના રોજ ‘ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ’નું બંધારણ ઘડ્યું અને તે જ તેનો સ્થાપનાદિન ગણાયો. ઉપર દર્શાવેલી સમિતિએ મહાત્મા…
વધુ વાંચો >ગૂટનબર્ગ, જોહાન
ગૂટનબર્ગ, જોહાન (જ. 1398, મેઇન્ઝ, જર્મની; અ. 3 ફેબ્રુઆરી 1468, મેઇન્ઝ, જર્મની) : મુદ્રણકળાના આદ્ય શોધક. પિતા મેઇન્ઝ નગરના ધર્માધ્યક્ષ. નાનપણથી જ તેમણે ધાતુકામ અંગે કૌશલ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 1430માં નગરની વ્યાપારી સંસ્થાઓ અને ધર્માધ્યક્ષો વચ્ચે સંઘર્ષ થતાં નગર છોડીને સ્ટ્રૅસબર્ગમાં આવીને સ્થિર થયા. 1434 સુધીનાં ચાર વર્ષમાં તેમણે કુશળ…
વધુ વાંચો >ગૂટનબર્ગ સાતત્યભંગ
ગૂટનબર્ગ સાતત્યભંગ : પૃથ્વીની સપાટીથી 2900 કિમી. ઊંડાઈએ રહેલો સાતત્યભંગ. પૃથ્વીના પેટાળની રચના અને બંધારણના અભ્યાસ માટે ભૂકંપશાસ્ત્રનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભૂકંપ દરમિયાન ઉદભવતા ત્રણ પ્રકારના તરંગ પૈકી P (મુખ્ય) તરંગો અને S (ગૌણ) તરંગો પૃથ્વીના પેટાળ તરફ ગતિ કરે છે; પરંતુ પૃથ્વીના આંતરિક બંધારણ અને રચના પ્રમાણે તેમનાં…
વધુ વાંચો >ગૂડી પડવો
ગૂડી પડવો : પુરાણની અનુશ્રુતિ અનુસાર, ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદાએ બ્રહ્માએ સૃષ્ટિનો આરંભ કર્યો. જડચેતન સર્વ ભૂતો આ દિવસના સૂર્યોદયથી આરંભી કાર્યરત થયાં. કાલગણનાનો આરંભ આ દિવસથી થયો. નૂતન વર્ષનો આરંભ, ઉત્તરાયન અને વસંત ઋતુ, ચૈત્ર માસ, શુક્લ પક્ષ એ સર્વનો આરંભ આ દિવસે થયો. આ દિવસ કલ્પનો આદિ દિન ગણાય…
વધુ વાંચો >ગૂઢ મંડપ
ગૂઢ મંડપ : ખાસ કરીને મંદિરોનાં સ્થાપત્યમાં ગર્ભગૃહની બહાર અને નૃત્યમંડપની પહેલાં કરાતી એક નાના મંડપની રચના. તેને ગુહ્યમંડપ પણ કહે છે. વિશાળ મંદિરોમાં જ આવી રચના કરાતી, જેથી અંગત ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં તેનો ઉપયોગ થઈ શકે અને મંદિરોમાંની બીજી પ્રવૃત્તિઓથી તે અલાયદી રીતે પાર પાડી શકાય. રવીન્દ્ર વસાવડા
વધુ વાંચો >ગૂમડું (abscess)
ગૂમડું (abscess) : પરુ ભરાવાથી થતી ગડ. તે જીવાણુજન્ય (bacterial) ચેપથી ઉદભવે છે. તેને પૂયગડ અથવા સપૂયગડ પણ કહે છે. જીવાણુજન્ય ચેપ ચાર રીતે પ્રવેશે છે : ઘા દ્વારા સીધો પ્રવેશ, આસપાસના અવયવમાંથી ફેલાવો, લસિકાવાહિનીઓ (lymphatics) દ્વારા ફેલાવો તથા લોહી દ્વારા ફેલાવો. જીવાણુજન્ય ચેપને કારણે શારીરિક પ્રતિક્રિયા રૂપે શોથ (inflammation)…
વધુ વાંચો >ગૂંદી
ગૂંદી : દ્વિદળીના ઇહરેશિયેસી કુળનો છોડ. હિં. लसुडे, અં. Lasora/sebestan, લૅટિન પ્રજાતિ Cordia sp. પ્રારંભમાં કુળ Boraginaceaeમાં તેનો સમાવેશ થયેલ પરંતુ પછી ગૂંદી-Cordia, કજિયાળી, Ehretia રૂડિયો —Kotula અને કારવાસ — Sericostomma એ ચાર વનસ્પતિઓનું જુદું કુળ રચાયું છે. Cordiaની સાત જાતિઓ ગુજરાતમાં મળે છે. તે પૈકી વડ ગૂંદો, મોટો ગૂંદો…
વધુ વાંચો >ગૃત્સમદ
ગૃત્સમદ : એક મંત્રદ્રષ્ટા. ગૃત્સ એટલે પ્રાણ અને મદ એટલે અપાન. ગૃત્સમદમાં આ બંને વાયુઓની સમાનતા હતી તેથી તે એ નામે ઓળખાયા એમ ઐતરેય બ્રાહ્મણમાં કહ્યું છે. ઋક્સંહિતાનું દ્વિતીય મંડળ ગૃત્સમદનું કુલમંડલ છે. ગૃત્સમદ અંગિરસ ગોત્રીય શુનહોત્રના ઔરસપુત્ર હતા, અને પછી ભૃગુ કુલના શુનકે તેમને દત્તક લીધા. અનુક્રમણિકામાં તેમનો ‘અંગિરસ…
વધુ વાંચો >ગૃહઉદ્યોગો
ગૃહઉદ્યોગો : જુઓ કુટિરઉદ્યોગો.
વધુ વાંચો >ગૃહચિકિત્સા
ગૃહચિકિત્સા : ઘરગથ્થુ વૈદકના પ્રયોગો. જનસમાજમાં પરંપરાગત રીતે વપરાતા દેશી (આયુર્વેદિક) ઔષધ ઇલાજો. આવી ગૃહચિકિત્સાને ડોશીવૈદું કે લોક-વૈદક પણ કહે છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ વંશવારસામાં કે બહારથી પ્રાપ્ત જ્ઞાનની મદદથી તે સામાન્ય બીમારીઓમાં પ્રાથમિક ઇલાજ રૂપે અજમાવે છે. આવી ગૃહચિકિત્સાનું મહત્વ એ છે કે ઔષધો પ્રાય: ઘરમાંથી જ મળી આવે છે…
વધુ વાંચો >ગૃહદેવ અથવા ગૃહદેવસ્વામી
ગૃહદેવ અથવા ગૃહદેવસ્વામી (વિક્રમની આઠમી સદી પહેલાં) : વેદના એક ભાષ્યકાર. સુપ્રસિદ્ધ વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંતના પ્રવર્તક રામાનુજાચાર્યે પોતાના વેદાર્થસંગ્રહમાં પૂર્વના વેદ અને વેદાન્તના આચાર્યોનાં જે નામોનો આદરપૂર્વક ઉલ્લેખ કર્યો છે તેમાં એક નામ ગૃહદેવનું આવે છે. દેવરાજ યજવાએ નિઘણ્ટુના ભાષ્યની ભૂમિકામાં વેદભાષ્યકાર તરીકે ગૃહદેવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. વળી નિઘણ્ટુ 1-3-14નો गरगिर:…
વધુ વાંચો >ગૃહદ્વાર
ગૃહદ્વાર : ગૃહદ્વારની રચના મકાનની ઉપયોગિતા પ્રમાણે અલગ અલગ રીતે કરવામાં આવતી. રહેણાકના પ્રકાર, રાજમહેલો, મંદિરના ગર્ભગૃહો વગેરે જાતની ઇમારતોમાં ગૃહદ્વારનું આયોજન અત્યંત સંભાળપૂર્વક કરાતું. ગૃહદ્વારના પ્રકાર પ્રમાણે દ્વારશાખનું પણ આયોજન થતું તેમજ ઉંબરાનું આયોજન દ્વારશાખને સુસંગત કરાતું. દ્વારપાળના શિલ્પ દ્વારશાખ પર અમુક જ રીતે કંડારાતાં. દ્વારપાલથી માંડીને ગંગા-યમુનાનાં શિલ્પ…
વધુ વાંચો >ગૃહનિર્માણ
ગૃહનિર્માણ રહેઠાણ અને વ્યવસાય માટે મકાનોનું બાંધકામ. પ્રાસ્તાવિક : માનવીને રહેઠાણ અને વ્યવસાય માટે મકાન એક અનિવાર્ય જરૂરિયાત છે. સામાન્ય રીતે સમાજમાં પોતાના મોભાને અનુરૂપ આકર્ષક બાહ્ય દેખાવ અને સગવડો તેમજ સુર્દઢ બાંધણીવાળું અને કિંમતમાં પોસાય તેવું મકાન બને એમ એ ઇચ્છતો હોય છે. સુયોગ્ય ગૃહનિર્માણ માટે, શયન, ભોજન, બેઠક…
વધુ વાંચો >ગૃહપ્રવેશ
ગૃહપ્રવેશ (1957) : ગુજરાતી સાહિત્યમાં આધુનિકતાવાદી વલણોને પ્રસારનારા સુરેશ જોષીનો પ્રથમ વાર્તાસંગ્રહ. આ સંગ્રહમાં પ્રારંભે નવલિકાસર્જન અને કળાસર્જનની ચર્ચા કરતો લેખ સર્જકના કળા પ્રત્યેના રૂપરચનાવાદી અભિગમને પ્રગટ કરે છે. સ્ત્રી-પુરુષના વિજાતીય આકર્ષણમાંથી જન્મતી વિવિધ પરિસ્થિતિઓને મુખ્યત્વે આલેખતી આ વાર્તાઓ વિષય કરતાં એની રચનારીતિથી પુરોગામી વાર્તાઓથી જુદી પડી જાય છે. વાર્તારસને…
વધુ વાંચો >ગૃહરક્ષક દળ
ગૃહરક્ષક દળ : રાજ્યના પોલીસ દળનું સહાયક સ્વૈચ્છિક અર્ધલશ્કરી દળ. સૌપ્રથમ 6 ડિસેમ્બર 1946ના રોજ જૂના મુંબઈ પ્રાંતમાં તેની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. માર્ચ 1959માં કેન્દ્ર સરકારના ગૃહ ખાતાએ દરેક રાજ્યને કાનૂનસ્થાપિત (statutory) સ્વૈચ્છિક સંગઠનો રચવા જણાવેલ. 1962માં ચીને ભારત પર આક્રમણ કર્યું ત્યારે દરેક રાજ્યમાં તથા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં, તે…
વધુ વાંચો >