૨૩-૧૮
સીઝિયમ (Caesium)થી સીમાવર્તી પૃથક્કરણ (marginal analysis)
સીઝિયમ (Caesium)
સીઝિયમ (Caesium) : આવર્તક કોષ્ટકના પહેલા (અગાઉના IA) સમૂહમાં આવેલું રાસાયણિક ધાતુ-તત્ત્વ. સંજ્ઞા Cs. ક્રૂઝનેખ અને દુર્ખીમના ઝરામાંના ખનિજદ્રવ્યયુક્ત પાણીના બાષ્પીભવનથી મળતા અવશેષના વર્ણપટને તપાસતાં બુન્સેન અને કિરચોફે 1860માં તેને શોધી કાઢ્યું હતું. વર્ણપટમાંની સૌથી પ્રભાવી (prominent) રેખાના વાદળી રંગ માટેના લૅટિન શબ્દ caesius (sky blue) પરથી તેને આ નામ…
વધુ વાંચો >સીટર ડેનિયલ (Seiter Daniel)
સીટર, ડેનિયલ (Seiter, Daniel) (જ. 1647, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1705) : ઑસ્ટ્રિયન બરોક-ચિત્રકાર. વૅનિશ જઈ સીટરે ચિત્રકાર જોહાન કાર્લ લોથ પાસે ચિત્રકળાની તાલીમ લીધી. આશરે 1680માં સીટરે રોમ જઈ 1683માં ત્યાંની ‘અકાદમિયા દેઇ વર્ચુઓસી અલ પૅન્થિયૉન’નું સભ્યપદ પ્રાપ્ત કર્યું. 1686માં તેઓ રોમની ‘અકાદમિય સેંટ લુચા’(Aceademia Saint Luca)ના સભ્યપદે ચૂંટાયા. રોમમાં…
વધુ વાંચો >સી.ટી. સ્કૅન
સી.ટી. સ્કૅન : નિદાનલક્ષી ચિત્રણો (images) મેળવવાની એક પદ્ધતિ. તેનું અંગ્રેજી પૂરું નામ computed tomography એટલે કે સંગણિત અનુપ્રસ્થ છેદચિત્રણ છે. તેને અગાઉ સંગણિત અક્ષીય અનુપ્રસ્થ છેદચિત્રણ (computed axial tomography) કહેવાતું. તેમાં કોઈ લાંબા દંડ અથવા માનવશરીરમાં આડો છેદ કરીને ઉપરથી જોવામાં આવે તેવી રીતનું ચિત્રણ મળે છે. તે એક…
વધુ વાંચો >સીટ્રોનેલા
સીટ્રોનેલા : જુઓ લીલી ચા.
વધુ વાંચો >સીડા રાણાભાઈ આલાભાઈ
સીડા, રાણાભાઈ આલાભાઈ (જ. 4 ફેબ્રુઆરી 1949, પોરબંદર, સૌરાષ્ટ્ર) : ગુજરાતના લોકનર્તક. તેમણે યુવાવસ્થાથી જ પરંપરાગત રીતે કુટુંબમાં, જ્ઞાતિમાંના તહેવારોમાં, હોળી જેવા ઉત્સવોમાં, મેળાઓ વગેરે પ્રસંગોમાં રાસ લેવાની રુચિ કેળવી હતી. પછી વ્યવસ્થિત રીતે રાસમંડળ સ્થાપ્યું. માર્ચ 1975થી કામદાર કલ્યાણ કેન્દ્રમાં પૂર્ણકાલીન નોકરી દરમિયાન બહેનોને ગરબા-હરીફાઈ માટે કેળવવાની તક મળી.…
વધુ વાંચો >સીડિયમ
સીડિયમ : જુઓ જામફળ.
વધુ વાંચો >સીડોન
સીડોન : પ્રાચીન ફિનિશિયાનું, ભૂમધ્ય સમુદ્ર પરનું બંદર અને વેપારનું મથક. તે લૅબેનોનના કિનારે, બૈરુતની દક્ષિણે 40 કિમી. દૂર આવેલું છે. પ્રાચીન સમયમાં તે કાચ, રંગ તથા દારૂના ઉદ્યોગો માટે જાણીતું હતું. ત્યાં અલંકારોના ધાતુકામના અને કાપડ-વણાટના ઉદ્યોગો પણ હતા. પ્રાચીન સમયથી તે વેપારનું મથક છે. ત્યાંના વિશાળ બગીચાઓમાં થતાં…
વધુ વાંચો >સીતા
સીતા : વાલ્મીકિના મહાકાવ્ય ‘રામાયણ’ની નાયિકા. વિદેહરાજ સીરધ્વજ જનકની પુત્રી, ઇક્ષ્વાકુવંશીય રામ દાશરથિની પત્ની. રામ રામાયણકથાના નાયક તો સીતા નાયિકા. રામ એકપત્નીવ્રતધારી હતા તો સીતા સતી, પતિવ્રતા — ભારતીય સ્ત્રીજાતિની એકનિષ્ઠા-પવિત્રતાની જ્વલન્ત પ્રતિમા. એક વાર ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં યજ્ઞભૂમિ ખેડતાં જનકને ભૂમિમાંથી મળેલી બાલિકાને સ્વપુત્રી ગણીને ઉછેરી અને ‘સીતા’ એવું…
વધુ વાંચો >સીતા (નાટક)
સીતા (નાટક) : દ્વિજેન્દ્રલાલ રાય(1863-1913)નું પ્રાસબદ્ધ પયાર છંદમાં લખાયેલું પ્રસિદ્ધ પૌરાણિક પદ્યનાટક (1906). (ગુજરાતીમાં આ જ શીર્ષકથી ચં. ચી. મહેતાનું પણ એક નાટક છે.) પાંચ અંકમાં લખાયેલું આ નાટક કરુણાન્ત છે. તેમાં કરુણની સાથે મેલોડ્રામેટિકતાનું તત્ત્વ પણ તેમનાં અન્ય નાટકોની જેમ જોવા મળે છે. આવું બીજું તેમનું પૌરાણિક નાટક ‘પાષાણી’…
વધુ વાંચો >‘સીતા જોસ્યમ્’
‘સીતા જોસ્યમ્’ : નારલા વેંકટેશ્વર રાવ(1908-1985)ની કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર-વિજેતા કૃતિ (1981). નારલા જાણીતા પત્રકાર અને એકાંકી-નાટ્યકાર હતા. રામાયણના તેઓ વિવેચક પણ હતા. તેમણે ‘રામ’-આધારિત બે નાટકોની રચના કરી છે : ‘જાબાલિ’ અને ‘સીતા જોસ્યમ્’ની. ‘સીતા જોસ્યમ્’ એટલે સીતાનું ભવિષ્ય. તે બે અંકનું નાટક છે અને રામ, સીતા, લક્ષ્મણ અને…
વધુ વાંચો >સીતાદેવી વસીરેડ્ડી
સીતાદેવી, વસીરેડ્ડી (જ. 15 ડિસેમ્બર 1932, ચિબ્રોલુ, જિ. ગંતુર, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. તેમણે નાગપુર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.; સાહિત્યરત્ન (પ્રયાગ) અને થિયેટર આર્ટ્સમાં ડિપ્લોમાની પદવી મેળવેલી. તેઓ આંધ્રપ્રદેશની સરકારમાં જવાહરલાલ ભવનનાં નિયામક તથા ‘વનિતા જ્યોત’નાં સલાહકાર – સંપાદક રહ્યાં હતાં. તેમણે અત્યાર સુધીમાં 62 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘સનાથ’ (1971); ‘માટ્ટી…
વધુ વાંચો >સીતાપુર
સીતાપુર : ઉત્તરપ્રદેશના લખનૌ વિભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 27° 06´થી 27° 54´ ઉ. અ. અને 80° 18´થી 81° 24´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 5,743 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. સીતાપુર તેની ઉત્તરે ખેરી જિલ્લો, પૂર્વ તરફ બહરૈચ જિલ્લો, અગ્નિ તરફ બારાબંકી…
વધુ વાંચો >સીતાફળ
સીતાફળ દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એનોનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Annona squamosa Linn. (સં. સીતાફલમ્; હિં. સીતાફલ, શરીફા; ગુ. મ. સીતાફળ; બં. આતા, સીતાફલ; ક. સીતાફલા; મલ. અટ્ટીચક્કા, સીથાપાઝામ; ત. આતા, સીથાપ્પાઝામ; તે. ગંધગાલારામુ, સીતાફલામુ; અં. કસ્ટર્ડ ઍપલ, સુગર ઍપલ, સ્વીટ્સોપ) છે. તે એક મોટું સદાહરિત, આડુંઅવળું વિકાસ પામતું…
વધુ વાંચો >સીતામઢી (Sitamadhi)
સીતામઢી (Sitamadhi) : બિહાર રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં આવેલો સરહદી જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 26° 36´ ઉ. અ. અને 85° 29´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 2627.7 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે નેપાળની સીમા, પૂર્વે મધુબની, અગ્નિ તરફ દરભંગા, દક્ષિણે મુઝફ્ફરપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >સીતાયન (1974)
સીતાયન (1974) : મૈથિલી કવિ વૈદ્યનાથ મલિક ‘વિધુ’(જ. 1912)- રચિત મહાકાવ્ય. આ કૃતિમાં 7 સર્ગો છે અને દરેકમાં 7 પેટાસર્ગો છે. આથી કવિએ તેને ‘પ્રથમ સપ્તસર્ગી સુમન’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. પ્રથમ સર્ગમાં તેમણે મિથિલાનું તેમજ વર્ષની તમામ ઋતુઓ દરમિયાનના તેના અદભુત સૌંદર્યનું ચિત્રાત્મક વર્ણન કર્યું છે; સાથોસાથ મિથિલાની સામાજિક રૂઢિઓ…
વધુ વાંચો >સીતારામન, નિર્મલા
સીતારામન, નિર્મલા (જ. 18 ઓગસ્ટ, 1959, મદુરાઈ) : ભારત સરકારમાં વર્તમાન નાણાં મંત્રી, ઇન્દિરા ગાંધી પછી નાણાં મંત્રી બનેલા બીજા ભારતીય મહિલા અને પૂર્ણકક્ષાના નાણાં મંત્રી બનેલા પ્રથમ ભારતીય મહિલા. દેશના 18મા નાણાં મંત્રી. તમિળ આયંગર પરિવારમાં જન્મ. પિતા નારાયણન સીતારામન અને માતા સાવિત્રી. પિતા ભારતીય રેલવેમાં કર્મચારી હતાસ્વામી કોલેજમાં…
વધુ વાંચો >સીતારામમૂર્તિ તુમ્મલા
સીતારામમૂર્તિ, તુમ્મલા (જ. 1901, કાવુરુ, જિ. ગંતુર, આંધ્રપ્રદેશ; અ ?) : તેલુગુના નામી કવિ. તેમની ‘મહાત્મા-કથા’ (1968) કૃતિને 1969ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો હતો. 1930માં તેમણે આંધ્ર યુનિવર્સિટીમાંથી ‘ઉભયભાષા-પ્રવીણ’ની ડિગ્રી મેળવી. તેઓ સંસ્કૃત અને હિંદીની પણ સારી જાણકારી ધરાવતા હતા. પ્રારંભમાં પ્રકૃતિવિષયક કાવ્યો લખ્યા પછી તેઓ રાષ્ટ્રપ્રેમની હાકલથી…
વધુ વાંચો >સીતારામૈયા ડૉ. પટ્ટાભી ભોગરાજુ
સીતારામૈયા, ડૉ. પટ્ટાભી ભોગરાજુ (જ. 24 ડિસેમ્બર 1880, ગુંડુગોલાણુ, જિ. વેસ્ટ ગોદાવરી; અ. 17 ડિસેમ્બર 1959) : સ્વાતંત્ર્યસૈનિક, મધ્યપ્રદેશના ગવર્નર, કૉંગ્રેસના ઇતિહાસકાર અને પત્રકાર. તેમના પિતા સુબ્રહ્મણ્યમ્ પોતાના ગામના ‘કર્ણમ્’ તરીકે માસિક આઠ રૂપિયા પગાર મેળવતા હતા. તેઓ આંધ્ર-નિયોગી બ્રાહ્મણ હતા. તેઓ બાળક હતા ત્યારે પિતાનું અવસાન થવાથી માતા ગંગામ્માએ…
વધુ વાંચો >સીતારામૈયા વી.
સીતારામૈયા, વી. (જ. 1899, બુડિગરે, બૅંગલોર; અ. 1983) : કન્નડ કવિ, વિવેચક, નાટ્યકાર અને નિબંધકાર. તેઓ સામાન્ય રીતે વી. સી. તરીકે ઓળખાતા. તેમને તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘અરાલુ-બરાલુ’ બદલ 1973ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો. બૅંગલોરમાં અભ્યાસ બાદ મૈસૂર યુનિવર્સિટીમાંથી તેમણે 1922માં અર્થશાસ્ત્ર અને રાજનીતિશાસ્ત્ર સાથે એમ.એ.ની પદવી મેળવી, અધ્યાપનકાર્ય…
વધુ વાંચો >સીદી
સીદી : મૂળે પૂર્વ આફ્રિકાના એબિસિનિયા વિસ્તારમાંથી ભારતમાં અંદાજે 17મી સદીમાં મુખ્યત્વે ગુલામો તરીકે મજૂરી કરવા માટે આવેલું નિગ્રો જાતિનાં લક્ષણો ધરાવતું જૂથ. ભારતમાં પશ્ચિમ કિનારાનાં રાજ્યોમાં ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, કેરળ તથા દીવ-દમણમાં પણ તેમની છૂટીછવાઈ વસ્તી જોવા મળે છે. ભારતમાં નોંધપાત્ર વસ્તી ગુજરાતના પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રના વિસ્તારોમાં છે. સૌરાષ્ટ્રમાં તેમની મુખ્ય…
વધુ વાંચો >