૧૨.૦૪
પ્રક્ષેપણવિદ્યાથી પ્રજનનતંત્ર (માનવ)
પ્રક્ષેપણવિદ્યા (ballistics)
પ્રક્ષેપણવિદ્યા (ballistics) : પ્રક્ષિપ્ત(projectile)ના પ્રચલન (propulsion), ઉડ્ડયન (flight) અને સંઘાત (impact) અંગેનું વિજ્ઞાન. તેનું વિભાજન જુદી જુદી શાખામાં કરવામાં આવે છે. આંતરિક પ્રાક્ષેપિકી એટલે પ્રક્ષિપ્તના પ્રચલન અંગેનું વિજ્ઞાન; બાહ્ય પ્રાક્ષેપિકી એટલે પ્રક્ષિપ્તના ઉડ્ડયન અંગેનું વિજ્ઞાન. આ બંને અવસ્થા વચ્ચેના સંક્રમણકાળને માધ્યમિક (intermediate) પ્રાક્ષેપિકી કહેવામાં આવે છે, અંતિમ (terminal) પ્રાક્ષેપિકી પ્રક્ષિપ્તના…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર (missile)
પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર (missile) : દૂરથી નિયંત્રિત અથવા આપમેળે ચાલતું બાબ જેવું અંતર્નિહિત યંત્રણાથી નિયંત્રિત (guided) અસ્ત્ર. તેની અંદર કમ્પ્યૂટર સહિત અન્ય ખાસ સામગ્રી રાખેલી હોય છે જેના વડે તેનું દૂરથી નિયંત્રણ કરી શકાય છે. કેટલાંક પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર એવાં હોય છે જે દુશ્મનના વિમાનનો અથવા આગળ ધપતા લક્ષ્યાંકનો પીછો કરીને તેનો નાશ કરે…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષેપાસ્ત્ર (ballistic missile)
પ્રક્ષેપાસ્ત્ર (ballistic missile) : ઇચ્છિત સ્થળ ઉપર મોકલવા પ્રાક્ષેપિકીય ગતિપથ(ballistic trajectory)ને અનુસરે તેવા વેગ સાથે પોતાની જાતે માર્ગ શોધીને આગળ ધકેલાય તેવું સક્ષમ વાહન. કયા સ્થળેથી તેમનું ઉડ્ડયન શરૂ થાય છે અને ક્યાં તેનો અંત આવે છે તેના સંદર્ભે દૂરથી નિયંત્રિત (guided) થતા પ્રક્ષેપાસ્ત્રને ચાર વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે :…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષોભ (turbulence)
પ્રક્ષોભ (turbulence) : અનિયમિત ગતિ ધરાવતા તરલની સ્થિતિ. તરલની આવી અનિયમિત ગતિમાં કોઈ પણ બિંદુ આગળ ગતિની દિશા અને મૂલ્ય સમય સાથે બદલાય છે. ગતિ કરતા તરલમાં જ્યારે ઘૂમરી પ્રવાહ (eddy current) રચાય છે, ત્યારે તેની સાથે પ્રક્ષોભ-ગતિ પણ સંકળાયેલી હોય છે. ઉપરાંત તરલના વેગમાનમાં ઝડપી ફેરફારો થવાથી પણ પ્રક્ષોભ-ગતિ…
વધુ વાંચો >પ્રગતિવાદ
પ્રગતિવાદ : સમાજ અને સાહિત્યની પ્રગતિશીલતા સાથે સંકળાયેલો એક વિચારમૂલક અભિગમ. ‘પ્રગતિ’ શબ્દનો અર્થ છે – આગળ ચાલવું, વિકાસ કરવો. પરંતુ એક વાદ તરીકે પ્રગતિવાદ માર્ક્સવાદી વિચારધારાનું સાહિત્ય કે કલામાં પ્રતિફલન છે. ‘પ્રોગ્રેસિવિઝમ’ એવી સંજ્ઞા પશ્ચિમી સાહિત્ય-સંદર્ભમાં રચાયેલી મળતી નથી, પણ ‘પ્રોગ્રેસિવ લિટરેચર’ એવી સાહિત્ય અંગેના એક વિશિષ્ટ વલણને નિર્દેશતી…
વધુ વાંચો >પ્રઘાતી તરંગ (shock wave)
પ્રઘાતી તરંગ (shock wave) : કોઈ માધ્યમમાંથી પસાર થતો મોટા કંપવિસ્તારવાળો દાબ(અથવા સંઘનન)તરંગ, કે જેમાં દબાણ, ઘનતા અને કણોનો વેગ મોટા ફેરફાર પામતાં હોય. પ્રઘાતી તરંગનું ઊગમસ્થાન તે માધ્યમમાં ધ્વનિ કરતાં વધુ ઝડપે ગતિ કરતું હોય છે. પ્રઘાતી તરંગો તીવ્ર અને પ્રચંડ પ્રક્ષોભમાંથી જન્મે છે. આવો પ્રક્ષોભ (disturbance) વીજકડાકાથી કે…
વધુ વાંચો >પ્રચક્રણ (spin)
પ્રચક્રણ (spin) : વ્યાપક અર્થમાં, કોઈ ર્દઢ પદાર્થનું તેમાંથી પસાર થતી કાલ્પનિક કે વાસ્તવિક અક્ષને ફરતે પરિભ્રમણ; જેમ કે, પૃથ્વીની દૈનિક ગતિ, ભમરડાનું તેની અણી પર ફરવું, ક્રિકેટ કે ટેનિસના દડાની ચક્રીય ગતિ વગેરે પ્રચક્રણનાં સામાન્ય ઉદાહરણો છે. ‘પ્રચક્રણ’ શબ્દ ઇલેક્ટ્રૉન, પ્રોટૉન, ન્યૂટ્રૉન વગેરે સૂક્ષ્મ (મૂળભૂત) કણોનો એક ખાસ ગુણધર્મ…
વધુ વાંચો >પ્રચંડ તારક (giant star)
પ્રચંડ તારક (giant star) : મુખ્ય ક્રમ (main sequence) તારક કરતાં વધુ મોટો અને વધુ જ્યોતિ (luminosity) ધરાવતો તારક. મુખ્ય-ક્રમ તારક સૂર્ય જેવો સામાન્ય તારક છે. પૃથ્વી ઉપરથી દેખાતા 90% તારકો મુખ્યક્રમ તારક છે. આ તારકો મધ્યમ કદના છે. પ્રચંડ તારકના મુકાબલે મુખ્યક્રમ તારક વામન લાગે છે. પ્રચંડ તારકમાં હાઇડ્રોજનનું…
વધુ વાંચો >પ્રચાર
પ્રચાર : સમગ્ર સમાજ કે તેના કોઈ વિભાગ પર માનસિક તેમજ બૌદ્ધિક નિયંત્રણ પ્રસ્થાપિત કરવા માટેનું સાધન. તેના દ્વારા પ્રતીકોના હેતુપૂર્વક સુવ્યવસ્થિત ઉપયોગ વડે લોકોનાં મનોવલણો, વિચારો અને મૂલ્યોનું નિયંત્રણ કરીને નિર્ધારિત લક્ષ્ય(target)ને પૂર્વનિશ્ચિત દિશામાં વાળવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. તેની વિશેષતા એ છે કે તેનાથી અસર પામતી વ્યક્તિ કે…
વધુ વાંચો >પ્રચ્છન્નતા (recessiveness)
પ્રચ્છન્નતા (recessiveness) : સજીવોની પ્રથમ સંતાનીય (filial) પેઢીમાં કોઈ એક લક્ષણને અનુલક્ષીને એકત્રિત થતાં બે વૈકલ્પિક જનીનો (Aa) પૈકી પ્રચ્છન્ન જનીન (a) અભિવ્યક્ત ન થવાની પરિઘટના. આ પેઢીમાં અભિવ્યક્ત થતા જનીન(A)ને પ્રભાવી જનીન કહે છે. પ્રભાવી જનીન(A)ની ઉપસ્થિતિમાં પ્રચ્છન્ન જનીન(a)ની અભિવ્યક્તિ દબાય છે. પ્રથમ સંતાનીય (F1) પેઢીનાં સજીવો વચ્ચે અંત:પ્રજનન…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષેપણવિદ્યા (ballistics)
પ્રક્ષેપણવિદ્યા (ballistics) : પ્રક્ષિપ્ત(projectile)ના પ્રચલન (propulsion), ઉડ્ડયન (flight) અને સંઘાત (impact) અંગેનું વિજ્ઞાન. તેનું વિભાજન જુદી જુદી શાખામાં કરવામાં આવે છે. આંતરિક પ્રાક્ષેપિકી એટલે પ્રક્ષિપ્તના પ્રચલન અંગેનું વિજ્ઞાન; બાહ્ય પ્રાક્ષેપિકી એટલે પ્રક્ષિપ્તના ઉડ્ડયન અંગેનું વિજ્ઞાન. આ બંને અવસ્થા વચ્ચેના સંક્રમણકાળને માધ્યમિક (intermediate) પ્રાક્ષેપિકી કહેવામાં આવે છે, અંતિમ (terminal) પ્રાક્ષેપિકી પ્રક્ષિપ્તના…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર (missile)
પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર (missile) : દૂરથી નિયંત્રિત અથવા આપમેળે ચાલતું બાબ જેવું અંતર્નિહિત યંત્રણાથી નિયંત્રિત (guided) અસ્ત્ર. તેની અંદર કમ્પ્યૂટર સહિત અન્ય ખાસ સામગ્રી રાખેલી હોય છે જેના વડે તેનું દૂરથી નિયંત્રણ કરી શકાય છે. કેટલાંક પ્રક્ષેપણાસ્ત્ર એવાં હોય છે જે દુશ્મનના વિમાનનો અથવા આગળ ધપતા લક્ષ્યાંકનો પીછો કરીને તેનો નાશ કરે…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષેપાસ્ત્ર (ballistic missile)
પ્રક્ષેપાસ્ત્ર (ballistic missile) : ઇચ્છિત સ્થળ ઉપર મોકલવા પ્રાક્ષેપિકીય ગતિપથ(ballistic trajectory)ને અનુસરે તેવા વેગ સાથે પોતાની જાતે માર્ગ શોધીને આગળ ધકેલાય તેવું સક્ષમ વાહન. કયા સ્થળેથી તેમનું ઉડ્ડયન શરૂ થાય છે અને ક્યાં તેનો અંત આવે છે તેના સંદર્ભે દૂરથી નિયંત્રિત (guided) થતા પ્રક્ષેપાસ્ત્રને ચાર વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે :…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષોભ (turbulence)
પ્રક્ષોભ (turbulence) : અનિયમિત ગતિ ધરાવતા તરલની સ્થિતિ. તરલની આવી અનિયમિત ગતિમાં કોઈ પણ બિંદુ આગળ ગતિની દિશા અને મૂલ્ય સમય સાથે બદલાય છે. ગતિ કરતા તરલમાં જ્યારે ઘૂમરી પ્રવાહ (eddy current) રચાય છે, ત્યારે તેની સાથે પ્રક્ષોભ-ગતિ પણ સંકળાયેલી હોય છે. ઉપરાંત તરલના વેગમાનમાં ઝડપી ફેરફારો થવાથી પણ પ્રક્ષોભ-ગતિ…
વધુ વાંચો >પ્રગતિવાદ
પ્રગતિવાદ : સમાજ અને સાહિત્યની પ્રગતિશીલતા સાથે સંકળાયેલો એક વિચારમૂલક અભિગમ. ‘પ્રગતિ’ શબ્દનો અર્થ છે – આગળ ચાલવું, વિકાસ કરવો. પરંતુ એક વાદ તરીકે પ્રગતિવાદ માર્ક્સવાદી વિચારધારાનું સાહિત્ય કે કલામાં પ્રતિફલન છે. ‘પ્રોગ્રેસિવિઝમ’ એવી સંજ્ઞા પશ્ચિમી સાહિત્ય-સંદર્ભમાં રચાયેલી મળતી નથી, પણ ‘પ્રોગ્રેસિવ લિટરેચર’ એવી સાહિત્ય અંગેના એક વિશિષ્ટ વલણને નિર્દેશતી…
વધુ વાંચો >પ્રઘાતી તરંગ (shock wave)
પ્રઘાતી તરંગ (shock wave) : કોઈ માધ્યમમાંથી પસાર થતો મોટા કંપવિસ્તારવાળો દાબ(અથવા સંઘનન)તરંગ, કે જેમાં દબાણ, ઘનતા અને કણોનો વેગ મોટા ફેરફાર પામતાં હોય. પ્રઘાતી તરંગનું ઊગમસ્થાન તે માધ્યમમાં ધ્વનિ કરતાં વધુ ઝડપે ગતિ કરતું હોય છે. પ્રઘાતી તરંગો તીવ્ર અને પ્રચંડ પ્રક્ષોભમાંથી જન્મે છે. આવો પ્રક્ષોભ (disturbance) વીજકડાકાથી કે…
વધુ વાંચો >પ્રચક્રણ (spin)
પ્રચક્રણ (spin) : વ્યાપક અર્થમાં, કોઈ ર્દઢ પદાર્થનું તેમાંથી પસાર થતી કાલ્પનિક કે વાસ્તવિક અક્ષને ફરતે પરિભ્રમણ; જેમ કે, પૃથ્વીની દૈનિક ગતિ, ભમરડાનું તેની અણી પર ફરવું, ક્રિકેટ કે ટેનિસના દડાની ચક્રીય ગતિ વગેરે પ્રચક્રણનાં સામાન્ય ઉદાહરણો છે. ‘પ્રચક્રણ’ શબ્દ ઇલેક્ટ્રૉન, પ્રોટૉન, ન્યૂટ્રૉન વગેરે સૂક્ષ્મ (મૂળભૂત) કણોનો એક ખાસ ગુણધર્મ…
વધુ વાંચો >પ્રચંડ તારક (giant star)
પ્રચંડ તારક (giant star) : મુખ્ય ક્રમ (main sequence) તારક કરતાં વધુ મોટો અને વધુ જ્યોતિ (luminosity) ધરાવતો તારક. મુખ્ય-ક્રમ તારક સૂર્ય જેવો સામાન્ય તારક છે. પૃથ્વી ઉપરથી દેખાતા 90% તારકો મુખ્યક્રમ તારક છે. આ તારકો મધ્યમ કદના છે. પ્રચંડ તારકના મુકાબલે મુખ્યક્રમ તારક વામન લાગે છે. પ્રચંડ તારકમાં હાઇડ્રોજનનું…
વધુ વાંચો >પ્રચાર
પ્રચાર : સમગ્ર સમાજ કે તેના કોઈ વિભાગ પર માનસિક તેમજ બૌદ્ધિક નિયંત્રણ પ્રસ્થાપિત કરવા માટેનું સાધન. તેના દ્વારા પ્રતીકોના હેતુપૂર્વક સુવ્યવસ્થિત ઉપયોગ વડે લોકોનાં મનોવલણો, વિચારો અને મૂલ્યોનું નિયંત્રણ કરીને નિર્ધારિત લક્ષ્ય(target)ને પૂર્વનિશ્ચિત દિશામાં વાળવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. તેની વિશેષતા એ છે કે તેનાથી અસર પામતી વ્યક્તિ કે…
વધુ વાંચો >પ્રચ્છન્નતા (recessiveness)
પ્રચ્છન્નતા (recessiveness) : સજીવોની પ્રથમ સંતાનીય (filial) પેઢીમાં કોઈ એક લક્ષણને અનુલક્ષીને એકત્રિત થતાં બે વૈકલ્પિક જનીનો (Aa) પૈકી પ્રચ્છન્ન જનીન (a) અભિવ્યક્ત ન થવાની પરિઘટના. આ પેઢીમાં અભિવ્યક્ત થતા જનીન(A)ને પ્રભાવી જનીન કહે છે. પ્રભાવી જનીન(A)ની ઉપસ્થિતિમાં પ્રચ્છન્ન જનીન(a)ની અભિવ્યક્તિ દબાય છે. પ્રથમ સંતાનીય (F1) પેઢીનાં સજીવો વચ્ચે અંત:પ્રજનન…
વધુ વાંચો >