૩.૧૬
ઍક્વા રિજિયાથી ઍટર્સી ક્રિશ્ચિયન લુડવિગ
ઍક્વા રિજિયા
ઍક્વા રિજિયા : સાંદ્ર નાઇટ્રિક ઍસિડનું તેનાથી ત્રણથી ચારગણા સાંદ્ર હાઇડ્રૉક્લૉરિક ઍસિડ સાથેનું મિશ્રણ. તે સુવર્ણ અને પ્લેટિનમ જેવી ઉમદા ધાતુઓને ઓગાળી શકતું હોઈ તેનું આ નામ પાડવામાં આવ્યું છે. (તેનો અર્થ ‘શાહી પાણી’ થાય છે.) તેને અમ્લરાજ પણ કહે છે. આ મિશ્રણના પ્રબળ ઉપચાયક (oxidising) ગુણોનું કારણ નાઇટ્રોસિલ ક્લોરાઇડ…
વધુ વાંચો >ઍક્વાયનસ, ટૉમસ
ઍક્વાયનસ, ટૉમસ (જ. 1225, રોકેસેકા, નેપલ્સ પાસે; અ. 7 માર્ચ 1274, ફોસાનૌઆ, ઇટાલી) : યુરોપના મધ્યયુગના મહાન ચિંતક. 1244માં ખ્રિસ્તી ધર્મના ડૉમિનિકન ઑર્ડરના સભ્ય થયા પછી તેમણે પૅરિસ યુનિવર્સિટીમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું હતું. તેઓ ‘ઍન્જેલિક ડૉક્ટર’ તરીકે જાણીતા હતા. તેરમી સદી યુરોપનો સંક્રાંતિકાળ હતો, તેમાં ગ્રીક ફિલસૂફીનો અનુવાદ સુલભ બન્યો તેનો…
વધુ વાંચો >ઍક્વિનો, કોરાઝોન
ઍક્વિનો, કોરાઝોન (જ. 25 જાન્યુઆરી 1933 તારલેક ફિલિપાઇન્સ આઇલેન્ડઝ, યુ. એસ.; અ. 1 ઑગસ્ટ 2009 મકાતી, મેટ્રો મનિલા, ફિલિપાઇન્સ) : ફિલિપાઇન્સ પ્રજાસત્તાકનાં પ્રમુખ તથા આધુનિક જમાનાનાં એક અગ્રણી મહિલા રાષ્ટ્રનેતા. પિતા જોસ કૉજુઆંગકો – સિનિયર તથા માતા ડિમિટ્રિયા સુમુલૉગનાં 6 સંતાનોમાં તેઓ ચોથું સંતાન. શરૂઆતનું શિક્ષણ સેન્ટ સ્કોલૅસ્ટિકા કૉલેજમાં (1938-45).…
વધુ વાંચો >ઍક્વિનો, બેનિગ્નો સાઇમન જુ.
ઍક્વિનો, બેનિગ્નો સાઇમન જુ. (જ. 27 નવેમ્બર 1932, તારલેક, ફિલિપાઇન્સ; અ. 21 ઑગસ્ટ 1983, ફિલિપાઇન્સ) : ફિલિપાઇન્સમાં ફર્દિનાન્દ માકૉર્સના પ્રમુખપણા હેઠળ લશ્કરી કાયદાના અમલ દરમિયાન (1972-81) વિરોધપક્ષના પ્રમુખ નેતા. જનરલનું પદ (rank) ધરાવતા ફિલિપાઇન્સના એક ઉચ્ચ લશ્કરી અધિકારીના પૌત્ર, જમીનદાર તથા જાણીતા રાજકીય નેતાના પુત્ર. માત્ર 17 વર્ષની વયે તેઓ…
વધુ વાંચો >એક્સ અને ગૅમા-કિરણ સ્ફોટકો
એક્સ અને ગૅમા-કિરણ સ્ફોટકો (X and γ-ray bursters) : અવકાશીય સંશોધનની ફલશ્રુતિરૂપ 1971ની આસપાસ શોધાયેલા વિસ્ફોટ કરતા અવકાશી પદાર્થો. અવારનવાર થોડીક ક્ષણો માટે તેમનો વિસ્ફોટ થતાં એક્સ તથા ગૅમા-કિરણો રૂપે પ્રચંડ ઊર્જાનું ઉત્સર્જન થતું હોય છે. તે ઉત્સર્જન સૂર્યમાંથી મળતા આ પ્રકારના ઉત્સર્જન કરતાં લાખોગણું પ્રબળ હોય છે. જોડિયા તારાની…
વધુ વાંચો >એક્સ-કિરણચિત્રણ
એક્સ-કિરણચિત્રણ (radiography) : X-તેમજ γ-કિરણો વડે પદાર્થની છાયાકૃતિ (photo-shadowgraph) મેળવવાની રીત. 1855માં વિજ્ઞાની રૉંટગને X-કિરણોની શોધ કરી ત્યારથી વૈજ્ઞાનિક, વૈદકીય અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે તેના વિવિધ ઉપયોગ પ્રચલિત બન્યા છે. પિસ્તોલ તથા પોતાની પત્નીના હાથનો સૌપ્રથમ રેડિયોગ્રાફ મેળવવાનું શ્રેય રૉંટગનને પોતાને ફાળે જાય છે. X-કિરણોના ઉત્પાદન માટે કૂલીજનળી તથા પ્રબળ X-કિરણ…
વધુ વાંચો >એક્સકુકેરિયા
એક્સકુકેરિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની એક વૃક્ષ કે ક્ષુપસ્વરૂપ ધરાવતી નાનકડી પ્રજાતિ. તે કડવો અને ઝેરી ક્ષીરરસ ધરાવે છે અને જૂની દુનિયાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલી છે. અમેરિકામાં તેની બહુ ઓછી જાતિઓ થાય છે. ભારતમાં તેની આઠ જેટલી જાતિઓ નોંધાઈ છે. Excoecaria agallocha Linn. (અં. ઍગેલોચા, બ્લાઇન્ડિંગ…
વધુ વાંચો >એક્સકોલ્ઝિયા
એક્સકોલ્ઝિયા : અં. Californian poppy; લૅ. Eschscholzia californica Cham. કુળ Papayeraceaeનો, મધ્યમ ઊંચાઈનો, શિયાળુ મોસમ માટેનો એક વર્ષાયુ છોડ. હળદર જેવાં પીળાં, કેસરી પીળાં, બદામી કે ક્રીમ રંગનાં ફૂલ જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી માસમાં પૂરા તડકામાં લોનની કિનારી પર ખીલતાં રમણીય લાગે છે. ફૂલ રકાબી આકારનાં અને આઠ-દસ સેમી. પહોળાં થાય છે. તે…
વધુ વાંચો >એક્સચેન્જ ઇક્વલાયઝેશન ફંડ
એક્સચેન્જ ઇક્વલાયઝેશન ફંડ : વિનિમય બજારમાં દરમિયાનગીરી કરવાના હેતુથી મધ્યસ્થ અંકુશ હેઠળ ભેગું કરવામાં આવેલું અસ્કામતોનું અલાયદું ભંડોળ. દેશના ચલણના વિનિમયદરમાં ટૂંકા ગાળામાં થતી અનિચ્છનીય ઊથલપાથલને અટકાવવા માટે સોના તથા વિદેશી ચલણ જેવી અસ્કામતોનો તેમાં સમાવેશ થતો હતો. 1930 પછી સુવર્ણધોરણની વ્યવસ્થા રદ થયા પછી દેશનો હૂંડિયામણનો દર બજારનાં પરિબળો…
વધુ વાંચો >ઍક્વા રિજિયા
ઍક્વા રિજિયા : સાંદ્ર નાઇટ્રિક ઍસિડનું તેનાથી ત્રણથી ચારગણા સાંદ્ર હાઇડ્રૉક્લૉરિક ઍસિડ સાથેનું મિશ્રણ. તે સુવર્ણ અને પ્લેટિનમ જેવી ઉમદા ધાતુઓને ઓગાળી શકતું હોઈ તેનું આ નામ પાડવામાં આવ્યું છે. (તેનો અર્થ ‘શાહી પાણી’ થાય છે.) તેને અમ્લરાજ પણ કહે છે. આ મિશ્રણના પ્રબળ ઉપચાયક (oxidising) ગુણોનું કારણ નાઇટ્રોસિલ ક્લોરાઇડ…
વધુ વાંચો >ઍક્વાયનસ, ટૉમસ
ઍક્વાયનસ, ટૉમસ (જ. 1225, રોકેસેકા, નેપલ્સ પાસે; અ. 7 માર્ચ 1274, ફોસાનૌઆ, ઇટાલી) : યુરોપના મધ્યયુગના મહાન ચિંતક. 1244માં ખ્રિસ્તી ધર્મના ડૉમિનિકન ઑર્ડરના સભ્ય થયા પછી તેમણે પૅરિસ યુનિવર્સિટીમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું હતું. તેઓ ‘ઍન્જેલિક ડૉક્ટર’ તરીકે જાણીતા હતા. તેરમી સદી યુરોપનો સંક્રાંતિકાળ હતો, તેમાં ગ્રીક ફિલસૂફીનો અનુવાદ સુલભ બન્યો તેનો…
વધુ વાંચો >ઍક્વિનો, કોરાઝોન
ઍક્વિનો, કોરાઝોન (જ. 25 જાન્યુઆરી 1933 તારલેક ફિલિપાઇન્સ આઇલેન્ડઝ, યુ. એસ.; અ. 1 ઑગસ્ટ 2009 મકાતી, મેટ્રો મનિલા, ફિલિપાઇન્સ) : ફિલિપાઇન્સ પ્રજાસત્તાકનાં પ્રમુખ તથા આધુનિક જમાનાનાં એક અગ્રણી મહિલા રાષ્ટ્રનેતા. પિતા જોસ કૉજુઆંગકો – સિનિયર તથા માતા ડિમિટ્રિયા સુમુલૉગનાં 6 સંતાનોમાં તેઓ ચોથું સંતાન. શરૂઆતનું શિક્ષણ સેન્ટ સ્કોલૅસ્ટિકા કૉલેજમાં (1938-45).…
વધુ વાંચો >ઍક્વિનો, બેનિગ્નો સાઇમન જુ.
ઍક્વિનો, બેનિગ્નો સાઇમન જુ. (જ. 27 નવેમ્બર 1932, તારલેક, ફિલિપાઇન્સ; અ. 21 ઑગસ્ટ 1983, ફિલિપાઇન્સ) : ફિલિપાઇન્સમાં ફર્દિનાન્દ માકૉર્સના પ્રમુખપણા હેઠળ લશ્કરી કાયદાના અમલ દરમિયાન (1972-81) વિરોધપક્ષના પ્રમુખ નેતા. જનરલનું પદ (rank) ધરાવતા ફિલિપાઇન્સના એક ઉચ્ચ લશ્કરી અધિકારીના પૌત્ર, જમીનદાર તથા જાણીતા રાજકીય નેતાના પુત્ર. માત્ર 17 વર્ષની વયે તેઓ…
વધુ વાંચો >એક્સ અને ગૅમા-કિરણ સ્ફોટકો
એક્સ અને ગૅમા-કિરણ સ્ફોટકો (X and γ-ray bursters) : અવકાશીય સંશોધનની ફલશ્રુતિરૂપ 1971ની આસપાસ શોધાયેલા વિસ્ફોટ કરતા અવકાશી પદાર્થો. અવારનવાર થોડીક ક્ષણો માટે તેમનો વિસ્ફોટ થતાં એક્સ તથા ગૅમા-કિરણો રૂપે પ્રચંડ ઊર્જાનું ઉત્સર્જન થતું હોય છે. તે ઉત્સર્જન સૂર્યમાંથી મળતા આ પ્રકારના ઉત્સર્જન કરતાં લાખોગણું પ્રબળ હોય છે. જોડિયા તારાની…
વધુ વાંચો >એક્સ-કિરણચિત્રણ
એક્સ-કિરણચિત્રણ (radiography) : X-તેમજ γ-કિરણો વડે પદાર્થની છાયાકૃતિ (photo-shadowgraph) મેળવવાની રીત. 1855માં વિજ્ઞાની રૉંટગને X-કિરણોની શોધ કરી ત્યારથી વૈજ્ઞાનિક, વૈદકીય અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે તેના વિવિધ ઉપયોગ પ્રચલિત બન્યા છે. પિસ્તોલ તથા પોતાની પત્નીના હાથનો સૌપ્રથમ રેડિયોગ્રાફ મેળવવાનું શ્રેય રૉંટગનને પોતાને ફાળે જાય છે. X-કિરણોના ઉત્પાદન માટે કૂલીજનળી તથા પ્રબળ X-કિરણ…
વધુ વાંચો >એક્સકુકેરિયા
એક્સકુકેરિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની એક વૃક્ષ કે ક્ષુપસ્વરૂપ ધરાવતી નાનકડી પ્રજાતિ. તે કડવો અને ઝેરી ક્ષીરરસ ધરાવે છે અને જૂની દુનિયાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલી છે. અમેરિકામાં તેની બહુ ઓછી જાતિઓ થાય છે. ભારતમાં તેની આઠ જેટલી જાતિઓ નોંધાઈ છે. Excoecaria agallocha Linn. (અં. ઍગેલોચા, બ્લાઇન્ડિંગ…
વધુ વાંચો >એક્સકોલ્ઝિયા
એક્સકોલ્ઝિયા : અં. Californian poppy; લૅ. Eschscholzia californica Cham. કુળ Papayeraceaeનો, મધ્યમ ઊંચાઈનો, શિયાળુ મોસમ માટેનો એક વર્ષાયુ છોડ. હળદર જેવાં પીળાં, કેસરી પીળાં, બદામી કે ક્રીમ રંગનાં ફૂલ જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી માસમાં પૂરા તડકામાં લોનની કિનારી પર ખીલતાં રમણીય લાગે છે. ફૂલ રકાબી આકારનાં અને આઠ-દસ સેમી. પહોળાં થાય છે. તે…
વધુ વાંચો >એક્સચેન્જ ઇક્વલાયઝેશન ફંડ
એક્સચેન્જ ઇક્વલાયઝેશન ફંડ : વિનિમય બજારમાં દરમિયાનગીરી કરવાના હેતુથી મધ્યસ્થ અંકુશ હેઠળ ભેગું કરવામાં આવેલું અસ્કામતોનું અલાયદું ભંડોળ. દેશના ચલણના વિનિમયદરમાં ટૂંકા ગાળામાં થતી અનિચ્છનીય ઊથલપાથલને અટકાવવા માટે સોના તથા વિદેશી ચલણ જેવી અસ્કામતોનો તેમાં સમાવેશ થતો હતો. 1930 પછી સુવર્ણધોરણની વ્યવસ્થા રદ થયા પછી દેશનો હૂંડિયામણનો દર બજારનાં પરિબળો…
વધુ વાંચો >