ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મોલારામ
મોલારામ (જ. આશરે 1740, ગઢવાલ; અ. આશરે 1804 પછી, ગઢવાલ) : પહાડી લઘુચિત્રકલાની ગઢવાલ-શાખાના પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર. મોલારામના બાપદાદાઓ મુઘલ રાજદરબારના કુશળ ચિત્રકારો હતા. તેઓ સત્તરમી સદીની મધ્યમાં ગઢવાલમાં આવી વસ્યા. ગઢવાલની અલકનંદા નદીને કાંઠે આવેલ શ્રીનગરના રાજાઓ પ્રદીપ શાહ (1717–1772), લલાટ શાહ (1772–1780); જયકૃત શાહ (1780–1785) અને પ્રદ્યુમ્ન શાહે (1785–1803)…
વધુ વાંચો >મોલારિટી
મોલારિટી (M) : એક લિટર દ્રાવણમાં રહેલા દ્રાવ્યની મોલ-સંખ્યા. આમ જ્યાં n = પદાર્થની મોલ-સંખ્યા V = લીટરમાં દર્શાવેલ કદ રસાયણશાસ્ત્રમાં પદાર્થના ગ્રામમાં (કે કિલોગ્રામમાં) દર્શાવેલા વજન કરતાં મોલ-સંખ્યા વધુ મહત્ત્વ ધરાવે છે. જો પદાર્થ(દ્રાવ્ય)ના વજન અને અણુભાર આપેલાં…
વધુ વાંચો >મોલાલિટી
મોલાલિટી (Molality) : એક કિલોગ્રામ દ્રાવકમાં ઓગળેલા દ્રાવ્યની મોલસંખ્યા. મોલારિટી ઉપર તાપમાનની અસર થતી હોવાથી દ્રાવણના કેટલાક ગુણધર્મો જેવા કે હિમાંકબિંદુ(ઠારબિંદુ)નું અવનમન, ઉત્કલનબિંદુનું ઉન્નયન, બાષ્પદબાણમાં થતો ઘટાડો, અભિસરણ-દબાણમાં થતો ફેરફાર વગેરેના પરિમાપન માટે સાંદ્રતાના એવા માપક્રમની જરૂર પડે છે કે જે દ્રાવણમાં રહેલા દ્રાવ્યના મોલને દ્રાવકના કદને બદલે વજન સાથે…
વધુ વાંચો >મૉલિના મારિયો
મૉલિના મારિયો (જ. 19 માર્ચ 1943, મેક્સિકો શહેર, મેક્સિકો) : પર્યાવરણ માટે હાનિકારક એવા ઓઝોન-સ્તરનાં ગાબડાં (hole) સાથે સંકળાયેલ સંશોધન માટે 1995ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર વિષયના નોબેલ પુરસ્કારના શેરવુડ રૉલૅન્ડ અને પૉલ ક્રુટ્ઝન સાથે વિજેતા. તેઓ જન્મે મેક્સિકન એવા અમેરિકન રસાયણશાસ્ત્રી હતા. તેમણે મેક્સિકો શહેરની નૅશનલ ઑટોનોમસ યુનિવર્સિટી ઑવ્ મેક્સિકોમાં રાસાયણિક…
વધુ વાંચો >મૉલિબ્ડિનમ
મૉલિબ્ડિનમ (Molybdenum) : આવર્તક કોષ્ટકના 6ઠ્ઠા સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Mo. ગ્રીક શબ્દ મૉલિબ્ડોસ (સીસા જેવું) ઉપરથી આ તત્વનું નામ મૉલિબ્ડિનમ પડ્યું (1816). જોકે ફક્ત ઘનતા સિવાય આ બે ધાતુઓના ભૌતિક ગુણધર્મોમાં કોઈ સમાનતા નથી. 1778માં સ્વીડિશ રસાયણવિદ કાર્લ વિલ્હેમ શીલેએ મૉલિબ્ડીનાઇટ (MoS2) ખનિજમાંથી નાઇટ્રિક ઍસિડની પ્રક્રિયા દ્વારા એક નવા…
વધુ વાંચો >મૉલિબ્ડિનાઇટ
મૉલિબ્ડિનાઇટ : મૉલિબ્ડિનમનું ખનિજ. રાસા. બં. : MoS2. સ્ફ. વર્ગ : હેક્સાગોનલ. સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો મોટેભાગે પાતળાથી જાડા મેજઆકાર, ફલકો ઓછા પ્રમાણમાં વિકસેલા, ષટ્કોણીય દેખાવ દર્શાવે, ક્યારેક પીપડા જેવા આકારમાં પણ હોય. સામાન્યપણે પત્રબંધીવાળા, વિકેન્દ્રિત જથ્થાવાળા, શલ્ક સ્વરૂપે કે વિખેરાયેલા દાણા સ્વરૂપે મળે. અપારદર્શક. સંભેદ : (0001) પૂર્ણ વિકસિત,…
વધુ વાંચો >મૉલિયેર, ઝાં બેપ્ટિસ્ટે પૉક્લિન
મૉલિયેર, ઝાં બેપ્ટિસ્ટે પૉક્લિન (જ. 15 જાન્યુઆરી 1622, પૅરિસ; અ. 17 ફેબ્રુઆરી 1673, પૅરિસ) : ફ્રાન્સના નાટ્યકાર અને અભિનેતા. ફ્રેન્ચ કૉમેડીના તે સૌથી મહાન લેખક ગણાયા છે. તેઓ એક સુખી-સંપન્ન પરિવારના પુત્ર હતા અને સારું શિક્ષણ પામ્યા હતા. પરંતુ 1643માં અભિનેતા બનવા માટે ગૃહત્યાગ કર્યો. તેમણે ´લ ઇલ્સ્ટ્રે થિયેટ્રિકલ કંપની´ની…
વધુ વાંચો >મૉલિસન, જૅમ્સ
મૉલિસન, જૅમ્સ (જ. 1905, ગ્લાસગૉ, વેસ્ટ સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 1959) : હવાઈ જહાજ-ઉડ્ડયનના નિષ્ણાત. વ્યવસાયે તે ઇજનેરી કામના સલાહકાર હતા. 1923માં તેમને રૉયલ ઍરફૉર્સમાં હોદ્દો મળ્યો. 1931માં ઑસ્ટ્રેલિયા-ઇંગ્લૅન્ડ વચ્ચે 8 દિવસ 19 કલાક અને 28 મિનિટમાં વિક્રમજનક ઉડ્ડયન પૂરું કરીને તે ભારે નામના કમાયા. 1932માં ઉત્તર ઍટલાંટિકને સૌપ્રથમ વાર પૂર્વ-પશ્ચિમ માર્ગે…
વધુ વાંચો >મોલુજીનેસી
મોલુજીનેસી : જુઓ આઇઝોએસી.
વધુ વાંચો >મોલો
મોલો : ખેતીપાકને નુકસાન કરતી ચૂસિયા પ્રકારની એક જીવાત. તેનો સમાવેશ કીટક વર્ગના અર્ધપક્ષ (Hemiptera) શ્રેણીના એફીડીડી (Aphididae) કુળમાં થયેલો છે. મોલોને ખેડૂતો સામાન્ય રીતે ‘મશી’ અથવા તો ‘ગળો’ તરીકે ઓળખે છે. આ એક બહુભોજી (Polyphagoas)જીવાત છે. મોલોની લગભગ 149 જાતિઓ વિવિધ ખેતીપાકોમાં નુકસાન કરતી નોંધાયેલી છે. મોલોનાં બચ્ચાં (નિમ્ફ,…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >