૨૨.૦૯
સમાસથી સમુદ્રગહન મેદાન (Abyssal plain or Deep sea plain)
સમાસ
સમાસ : વ્યાકરણશાસ્ત્રનો એક ખ્યાલ. એકથી વધુ જુદાં જુદાં પદો ભેગાં થઈ એક પદરૂપ બની જાય અને પ્રત્યેક પદના વિભક્તિ પ્રત્યયોનો લોપ થવા છતાં તેમની વિભક્તિનો અર્થ જણાય તેનું નામ સમાસ. અલબત્ત, અંતિમ પદને સમાસના અર્થ મુજબ વિભક્તિ પ્રત્યય લાગે છે. લોપ પામેલી વિભક્તિનો પ્રત્યય મૂકી સમાસનો અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં…
વધુ વાંચો >સમાંતર ફારસો
સમાંતર ફારસો : પ્રહસન, કૉમેડી, ફાર્સ વગેરે નામે ઓળખાતા હાસ્યપ્રધાન અથવા હળવાશ પ્રેરતા નાટ્યપ્રકારોમાં તો વિનોદતત્ત્વ જ પ્રધાન રૂપે પ્રવર્તે છે; પરંતુ અન્ય વીર-શૃંગારાદિ રસોના પ્રાધાન્યવાળાં ગંભીર નાટકોમાં પણ વિનોદપ્રેરક અંશોનું નિરૂપણ થતું હોય છે. તેવો પ્રયોગ ભાવકની નાટ્યગતનિરૂપણના પરિણામે અતિગંભીર, તીવ્ર વિષાદમય અથવા તંગ થઈ જતી મન:સ્થિતિને હળવી કરવા…
વધુ વાંચો >સમાંતરવત સ્તરભંગ સમૂહ
સમાંતરવત સ્તરભંગ સમૂહ : જુઓ સ્તરભંગ.
વધુ વાંચો >સમિતિ-વ્યવસ્થા (committee organisation)
સમિતિ–વ્યવસ્થા (committee organisation) : કંપનીના જુદા જુદા એકમોના અન્યોન્ય સંબંધો સંવાદી બને તે હેતુથી આ એકમોના નિષ્ણાત અધિકારીઓનું જૂથ બનાવીને હેતુ સિદ્ધ કરવાની ગોઠવણ. જ્યારે કંપનીના એકમો વચ્ચેના સંપર્કો વધવા માંડે ત્યારે તેઓ એકબીજાના કાર્યક્ષેત્રને ઓળંગે નહિ તેવી સ્પષ્ટ મર્યાદાઓ નિશ્ચિત કરવા માટે કંપનીના નિષ્ણાત અધિકારીઓની સમિતિ બનાવવાનું જરૂરી બને…
વધુ વાંચો >સમીકરણના સંખ્યાત્મક ઉકેલ
સમીકરણના સંખ્યાત્મક ઉકેલ : જ્યારે સમીકરણનો સંપૂર્ણ ઉકેલ અશક્ય કે દુષ્કર હોય ત્યારે તેના બીજની નજીકની સંખ્યા શોધવાની પદ્ધતિ. વિજ્ઞાન અને ઇજનેરી પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે બૈજિક (algebraic) તેમજ અબૈજિક (transcendental) સમીકરણોના ઉકેલ શોધવાનું જરૂરી છે; પરંતુ આવા સમીકરણના બિલકુલ ચોક્કસ (exact) ઉકેલ મેળવવાનું હંમેશાં શક્ય હોતું નથી. કેટલીક વાર ચોક્કસ…
વધુ વાંચો >સમીકરણશાસ્ત્ર (theory of equations)
સમીકરણશાસ્ત્ર (theory of equations) : ગણિતશાસ્ત્રની બીજગણિત શાખામાં સમાવિષ્ટ શાસ્ત્ર. બીજગણિતમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં સમીકરણોનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે : (1) બહુપદી સમીકરણ (polynomial equations) અને (2) સુરેખ સમીકરણ સંહતિ (system of linear equations), જેનો પ્રાથમિક અભ્યાસ શાળા કક્ષાએ થાય છે. (1) બહુપદી સમીકરણ : એક કે એકાધિક ચલના ઘાતને…
વધુ વાંચો >સમીર પન્નગ રસ-કલ્પ
સમીર પન્નગ રસ–કલ્પ : આયુર્વેદિક રસૌષધિ. આયુર્વેદમાં રસ-કલ્પના અંતર્ગત વિવિધ ખનિજ ધાતુઓ અને કાષ્ઠાદિ ઔષધિઓના યોગથી બનતી રસૌષધિ ‘સમીર પન્નગ રસ’ વૈદ્યોમાં બહુ વપરાય છે. ‘રસતંત્રસાર’ અને ‘સિદ્ધપ્રયોગ સંગ્રહ ખંડ 1’માં તેનો પાઠ આ પ્રમાણે આપેલ છે : શુદ્ધ પારો, શુદ્ધ ગંધક, શુદ્ધ સોમલ, શુદ્ધ મન:શિલ અને શુદ્ધ હરતાલ 100/100…
વધુ વાંચો >સમુતિરામ, સુ ‘કદલ મણિ’
સમુતિરામ, સુ ‘કદલ મણિ’ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1941, તિપ્પનામપત્તી, જિ. નેલ્લાઈ, કટ્ટાબોમ્માન, તમિલનાડુ) : તમિળ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને નાટ્યકાર. તેમણે મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં બી.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. પછી તેઓ ઇન્ડિયન ઇન્ફર્મેશન સર્વિસ, ફિલ્ડ પબ્લિસિટીના જોઇન્ટ ડિરેક્ટર તરીકે જોડાયા. ત્યારબાદ તેમણે 1990-92 અને 1992-94 સુધી દૂરદર્શન અને ટીવી. ન્યૂઝ એડિટર તરીકે કામગીરી…
વધુ વાંચો >સમુત્ખંડન (spallation)
સમુત્ખંડન (spallation) : લક્ષ્ય (target) ઉપર અતિ ઉચ્ચ ઊર્જાવાળા કણોનો મારો કરવાથી સંખ્યાબંધ ન્યૂક્લિયૉન અને અન્ય કણોના ઉત્સર્જન સાથે ઉદ્ભવતી ખાસ પ્રબળ ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયા. સાદી ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયાઓમાં ન્યૂક્લિયસ વચ્ચે ન્યૂક્લિયૉનની આપ-લે થતી હોય છે. આવી સાદી પ્રક્રિયાઓની સાપેક્ષે સમુત્ખંડન એ અતિ ઉચ્ચ આપાત-ઊર્જાએ થતી તીવ્ર ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયા છે. અણીવાળા સાંકડા કક્ષમાં 7200 MeV…
વધુ વાંચો >સમુદ્ર (પૌરાણિક સંદર્ભમાં)
સમુદ્ર (પૌરાણિક સંદર્ભમાં) : યાસ્કે આપેલી सम्-उद्-द्रवन्ति नद्य: એવી નિરુક્તિ અનુસાર વળી વેદમાં આવતા સંદર્ભ પ્રમાણે ‘પૃથ્વી પર રહેલો પાણીનો સમૂહ’. अन्तरिक्ष वै समुद्र: એટલે કે ચડી આવતાં જળભર્યાં વાદળો એવો અર્થ પણ યાસ્કે આપ્યો. ‘અમરકોષ’માં બધાંને ભીંજવનાર જળભર્યા સાગરને ‘સમુદ્ર’ કહ્યો છે. સાગરની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માના મેઢ્ર(જનનેન્દ્રિય)થી થઈ છે. તેના…
વધુ વાંચો >સમાસ
સમાસ : વ્યાકરણશાસ્ત્રનો એક ખ્યાલ. એકથી વધુ જુદાં જુદાં પદો ભેગાં થઈ એક પદરૂપ બની જાય અને પ્રત્યેક પદના વિભક્તિ પ્રત્યયોનો લોપ થવા છતાં તેમની વિભક્તિનો અર્થ જણાય તેનું નામ સમાસ. અલબત્ત, અંતિમ પદને સમાસના અર્થ મુજબ વિભક્તિ પ્રત્યય લાગે છે. લોપ પામેલી વિભક્તિનો પ્રત્યય મૂકી સમાસનો અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં…
વધુ વાંચો >સમાંતર ફારસો
સમાંતર ફારસો : પ્રહસન, કૉમેડી, ફાર્સ વગેરે નામે ઓળખાતા હાસ્યપ્રધાન અથવા હળવાશ પ્રેરતા નાટ્યપ્રકારોમાં તો વિનોદતત્ત્વ જ પ્રધાન રૂપે પ્રવર્તે છે; પરંતુ અન્ય વીર-શૃંગારાદિ રસોના પ્રાધાન્યવાળાં ગંભીર નાટકોમાં પણ વિનોદપ્રેરક અંશોનું નિરૂપણ થતું હોય છે. તેવો પ્રયોગ ભાવકની નાટ્યગતનિરૂપણના પરિણામે અતિગંભીર, તીવ્ર વિષાદમય અથવા તંગ થઈ જતી મન:સ્થિતિને હળવી કરવા…
વધુ વાંચો >સમાંતરવત સ્તરભંગ સમૂહ
સમાંતરવત સ્તરભંગ સમૂહ : જુઓ સ્તરભંગ.
વધુ વાંચો >સમિતિ-વ્યવસ્થા (committee organisation)
સમિતિ–વ્યવસ્થા (committee organisation) : કંપનીના જુદા જુદા એકમોના અન્યોન્ય સંબંધો સંવાદી બને તે હેતુથી આ એકમોના નિષ્ણાત અધિકારીઓનું જૂથ બનાવીને હેતુ સિદ્ધ કરવાની ગોઠવણ. જ્યારે કંપનીના એકમો વચ્ચેના સંપર્કો વધવા માંડે ત્યારે તેઓ એકબીજાના કાર્યક્ષેત્રને ઓળંગે નહિ તેવી સ્પષ્ટ મર્યાદાઓ નિશ્ચિત કરવા માટે કંપનીના નિષ્ણાત અધિકારીઓની સમિતિ બનાવવાનું જરૂરી બને…
વધુ વાંચો >સમીકરણના સંખ્યાત્મક ઉકેલ
સમીકરણના સંખ્યાત્મક ઉકેલ : જ્યારે સમીકરણનો સંપૂર્ણ ઉકેલ અશક્ય કે દુષ્કર હોય ત્યારે તેના બીજની નજીકની સંખ્યા શોધવાની પદ્ધતિ. વિજ્ઞાન અને ઇજનેરી પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે બૈજિક (algebraic) તેમજ અબૈજિક (transcendental) સમીકરણોના ઉકેલ શોધવાનું જરૂરી છે; પરંતુ આવા સમીકરણના બિલકુલ ચોક્કસ (exact) ઉકેલ મેળવવાનું હંમેશાં શક્ય હોતું નથી. કેટલીક વાર ચોક્કસ…
વધુ વાંચો >સમીકરણશાસ્ત્ર (theory of equations)
સમીકરણશાસ્ત્ર (theory of equations) : ગણિતશાસ્ત્રની બીજગણિત શાખામાં સમાવિષ્ટ શાસ્ત્ર. બીજગણિતમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં સમીકરણોનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે : (1) બહુપદી સમીકરણ (polynomial equations) અને (2) સુરેખ સમીકરણ સંહતિ (system of linear equations), જેનો પ્રાથમિક અભ્યાસ શાળા કક્ષાએ થાય છે. (1) બહુપદી સમીકરણ : એક કે એકાધિક ચલના ઘાતને…
વધુ વાંચો >સમીર પન્નગ રસ-કલ્પ
સમીર પન્નગ રસ–કલ્પ : આયુર્વેદિક રસૌષધિ. આયુર્વેદમાં રસ-કલ્પના અંતર્ગત વિવિધ ખનિજ ધાતુઓ અને કાષ્ઠાદિ ઔષધિઓના યોગથી બનતી રસૌષધિ ‘સમીર પન્નગ રસ’ વૈદ્યોમાં બહુ વપરાય છે. ‘રસતંત્રસાર’ અને ‘સિદ્ધપ્રયોગ સંગ્રહ ખંડ 1’માં તેનો પાઠ આ પ્રમાણે આપેલ છે : શુદ્ધ પારો, શુદ્ધ ગંધક, શુદ્ધ સોમલ, શુદ્ધ મન:શિલ અને શુદ્ધ હરતાલ 100/100…
વધુ વાંચો >સમુતિરામ, સુ ‘કદલ મણિ’
સમુતિરામ, સુ ‘કદલ મણિ’ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1941, તિપ્પનામપત્તી, જિ. નેલ્લાઈ, કટ્ટાબોમ્માન, તમિલનાડુ) : તમિળ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને નાટ્યકાર. તેમણે મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં બી.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. પછી તેઓ ઇન્ડિયન ઇન્ફર્મેશન સર્વિસ, ફિલ્ડ પબ્લિસિટીના જોઇન્ટ ડિરેક્ટર તરીકે જોડાયા. ત્યારબાદ તેમણે 1990-92 અને 1992-94 સુધી દૂરદર્શન અને ટીવી. ન્યૂઝ એડિટર તરીકે કામગીરી…
વધુ વાંચો >સમુત્ખંડન (spallation)
સમુત્ખંડન (spallation) : લક્ષ્ય (target) ઉપર અતિ ઉચ્ચ ઊર્જાવાળા કણોનો મારો કરવાથી સંખ્યાબંધ ન્યૂક્લિયૉન અને અન્ય કણોના ઉત્સર્જન સાથે ઉદ્ભવતી ખાસ પ્રબળ ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયા. સાદી ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયાઓમાં ન્યૂક્લિયસ વચ્ચે ન્યૂક્લિયૉનની આપ-લે થતી હોય છે. આવી સાદી પ્રક્રિયાઓની સાપેક્ષે સમુત્ખંડન એ અતિ ઉચ્ચ આપાત-ઊર્જાએ થતી તીવ્ર ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયા છે. અણીવાળા સાંકડા કક્ષમાં 7200 MeV…
વધુ વાંચો >સમુદ્ર (પૌરાણિક સંદર્ભમાં)
સમુદ્ર (પૌરાણિક સંદર્ભમાં) : યાસ્કે આપેલી सम्-उद्-द्रवन्ति नद्य: એવી નિરુક્તિ અનુસાર વળી વેદમાં આવતા સંદર્ભ પ્રમાણે ‘પૃથ્વી પર રહેલો પાણીનો સમૂહ’. अन्तरिक्ष वै समुद्र: એટલે કે ચડી આવતાં જળભર્યાં વાદળો એવો અર્થ પણ યાસ્કે આપ્યો. ‘અમરકોષ’માં બધાંને ભીંજવનાર જળભર્યા સાગરને ‘સમુદ્ર’ કહ્યો છે. સાગરની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માના મેઢ્ર(જનનેન્દ્રિય)થી થઈ છે. તેના…
વધુ વાંચો >