ટ્રસ્ટ

ટ્રસ્ટ : ન્યાસ કે વ્યવસ્થા, જેમાં તેના કર્તા (settler) દ્વારા ન્યાસલેખ-(trustdeed)માં નિર્દેશિત નાણાં કે મિલકત(trust property)નું તે લેખમાં નિર્દેશિત હિતાધિકારીઓ(beneficiaries)ના કાં તો અંગત હિત માટે અથવા સાર્વજનિક ધાર્મિક કે સખાવતી (charitables) હેતુ માટે એક કે વધુ વિશ્વાસપાત્ર વ્યક્તિઓ(trustees)ની તરફેણમાં દસ્તાવેજી નોંધ કરવામાં આવી હોય છે. સમન્યાય(equity)ની અગત્યની શાખા. ઇંગ્લૅન્ડમાં પ્રચલિત કૉમન લૉ કાંઈક અંશે અપર્યાપ્ત, જડ અને ટૅકનિક્લ હતો જેના દ્વારા લોકોને વ્યવહારુ અને વાજબી ન્યાય મળવામાં મુશ્કેલી ઊભી થતી; તેથી કુદરતી ન્યાયના સિદ્ધાંત ઉપર આધારિત એવી એક અલગ ન્યાયપદ્ધતિ અસ્તિત્વમાં આવી, જેને સમન્યાય તરીકે ઓળખવામાં આવી. આ પદ્ધતિ ન્યાયાધીશોની સદબુદ્ધિ અને વિવેકબુદ્ધિ અનુસાર રચેલા નિયમોના સમૂહ તરીકે સુસ્થાપિત થઈ. એ અર્થમાં ‘કૉમન લૉ’ અને વૈધાનિક કાયદાના નિયમોની સાથે સમાંતર એવી કાયદાની એક વિશેષ પદ્ધતિ તરીકે તેનો સ્વીકાર થયો. આ પદ્ધતિએ ‘કૉમન લૉ’ની જડતા, અપૂર્ણતા અને ખામીઓને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો; દા.ત., ‘કૉમન લૉ’ ન્યાસ(ટ્રસ્ટ)ને માન્ય રાખતો ન હતો; એટલું જ નહિ, હસ્તાંતરગ્રહીતામાં સ્થાપિત થયેલા માલિકીહક સિવાય કોઈના માલિકીહકને તે માન્ય રાખતો ન હતો. હિતાધિકારીઓના અધિકારો પણ માત્ર નૈતિક સ્વરૂપના જ ગણવામાં આવતા હતા; પરંતુ હેન્રી પાંચમાના શાસનકાળ દરમિયાન ઇંગ્લૅન્ડની અદાલતોએ આવા દાવાઓ દાખલ કરવાનું શરૂ કરીને ન્યાયના નવા વિકલ્પો શોધ્યા અને નવી પ્રક્રિયાઓનો સ્વીકાર કર્યો. કેવ. વિ. કેવ. તથા ડર્લ વિ. હોલના નિયમોએ આ બાબતમાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો. આમ સમન્યાયની વિવિધ શાખાઓ પૈકી ટ્રસ્ટ તેની એક અગત્યની શાખા હોવાથી આ ક્ષેત્રમાં જે ખેડાણ થયું તેમાં ટ્રસ્ટના સંશોધન અને વિકાસે ખૂબ મહત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું; એટલું જ નહિ, સમયના વહેણ સાથે તેનું સામાજિક, વાણિજ્યિક, ધાર્મિક અને છેવટે કાનૂની મહત્વ પણ વધી જવાને કારણે તે સામાજિક સમસ્યાઓના ઉકેલ-પ્રયોગો માટેનું શક્તિશાળી સાધન પુરવાર થયું. તેથી ભારત સહિત બીજા ઘણા દેશોના કાયદામાં એણે અગત્યનું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું.

વાસ્તવમાં આ આધુનિક ‘ટ્રસ્ટ’ શબ્દનું મૂળ ‘યૂઝ’માં રહેલું છે, જે લૅટિન શબ્દ ‘ઓપસ’માંથી ઊતરી આવેલ છે. તેનો અર્થ ‘ની વતી’ (on behalf of) થાય છે; દા.ત., શેરિફે રાજાના ‘યૂઝ’ માટે જમીન જપ્ત કરી હોય ત્યારે એનો અર્થ શેરિફે ‘રાજાના વતી’ જમીન પ્રાપ્ત કરી એ થાય કે જેને ‘યૂઝસ ક્રુક્ટસ’ (કોઈ વસ્તુ ઉપર પૂર્ણ માલિકીહક ન હોવા છતાં તે વસ્તુનો વપરાશ કરવાનો કામચલાઉ અધિકાર) તરીકે ઓળખવામાં આવતો. રોમન કાયદાના ‘ફાઈકેઈ કોમિસમ’(વસિયત-નામાથી કોઈ મિલકતનો ખાસ શરતે નિકાલ કરવાની રીત)ને તે વધુ મળતો આવે છે.

સૌપ્રથમ તેરમી સદીમાં ફ્રાંસિસ્કન પાદરીઓના સંબંધમાં આ ‘યૂઝ’ શબ્દનો ઉપયોગ થયો. આ પાદરીઓને તેમના ધર્મના નિયમો અનુસાર વ્યક્તિગત રીતે કે સામૂહિકપણે મિલકતો ધારણ કરવાનો અધિકાર ન હતો, તેમ છતાં વાસ્તવિક જીવનમાં તેમના નિભાવ માટે તેમની પાસે મિલકતો હોવી તો જરૂરી હતી જ. આથી આ પાદરીઓના ‘યૂઝ’ માટે કોઈ અન્ય વ્યક્તિ આવી મિલકત ધારણ કરે એ જરૂરી બન્યું. આ યુક્તિ અસ્તિત્વમાં આવી, જે પછી કાળક્રમે પાદરીઓમાંથી દેવળના માણસો અને તેમાંથી આગળ વધીને સામાન્ય ગૃહસ્થો અને ધંધાદારીઓ સુધી વિસ્તરી. આ રીતે ધાર્મિક અને સખાવતી સંસ્થાઓને મિલકતો હસ્તાંતર કરવામાં આવે તે જમીનદારો અને ઉમરાવોને પસંદ ન હતું; કારણ કે જ્યારે સગીર ગણોતિયો પુખ્ત ઉંમરનો થાય અને તે જમીન વારસામાં મેળવે ત્યારે જમીનદારોને અમુક રકમ નજરાણા તરીકે ફરજિયાતપણે પ્રાપ્ત થતી. આવી ધાર્મિક કે સખાવતી સંસ્થાઓ કદી મૃત્યુ પામતી ન હોવાને કારણે જમીનદારોને રૂઢિગત રીતે પ્રાપ્ત થતી રકમ-આવક ગુમાવવી પડતી હતી. તેથી તેઓએ 1297 અને 1290માં ‘સ્ટેટ્યૂટ ઑવ્ મોર્ટમેઇન’ અને ત્યારપછી એના જેવા અનેક કાયદાઓ પસાર કરાવીને આવાં હસ્તાંતરો ગેરકાયદેસર અને રદબાતલ જાહેર કરાવવા પ્રયત્નો કર્યા.

વાસ્તવમાં આ યુક્તિથી સામાન્ય ગૃહસ્થો પણ વધુ ને વધુ આકર્ષાયા, કારણ કે વસિયતનામું કરવાનો હેતુ પાર પડવા છતાં તેના દ્વારા વારસાધિકારના કાયદામાંથી છટકી શકાતું હતું; જેમ કે, તે સમયના વારસાધિકારનો કાયદો સૌથી મોટા પુત્રને સંપત્તિનો માલિક બનાવતા જ્યેષ્ઠાધિકારના સિદ્ધાંત ઉપર રચાયેલો હતો, જે નાનાં પુત્રપુત્રીઓને સંપત્તિમાંથી બાકાત રાખીને અન્યાય કરતો હોવાથી કુદરતી પ્રેમ અને લાગણી સાથે વિસંગત હતો. આથી મિલકતોના માલિક તેમના પોતાના ‘યૂઝ’ માટે આવી મિલકતોનું તેના મિત્રોને હસ્તાંતર કરીને તે પોતે જીવે ત્યાં સુધી તેમાંથી ઉદભવતી ભાડા અને નફાની આવકનો ઉપભોગ લેતા અને ત્યારપછી તેમની સૂચના અનુસાર તે મિલકતોનું હસ્તાંતર કરાવી શકાતું. આમ આ પદ્ધતિએ અપ્રામાણિક લોકોને છટકબારી પૂરી પાડી. તેઓ મિલકતના માલિકને લગતા કાયદાએ નિર્ધારિત કરેલાં બંધનોથી બંધાયા વગર તેના લાભ ભોગવી શકતા. તેમના લેણદારો પ્રત્યેની વચનબદ્ધતામાંથી છટકી જવામાં પણ તે કામયાબ નીવડવા લાગ્યા; કારણ કે મિલકતની માલિકી દેખીતી રીતે  ત્રાહિત વ્યક્તિમાં સ્થાપિત થયેલી હોવાને કારણે અદાલતના હુકમનામાની બજવણી કરીને ઉપર્યુક્ત મિલકતો જપ્ત કરી શકાતી ન હતી. રાજાનો મિલકત જપ્ત કરવાનો અધિકાર નિષ્ફળ બનાવવાનાં કારણોસર ઉદ્ભવતા રાજદ્રોહના ગુનામાંથી પણ આ જ કારણોસર સહીસલામત રીતે છટકી શકાતું હતું. બૅકનના મંતવ્ય મુજબ બળના સમયમાં ભયને કારણે (રાજાનો મિલકત જપ્ત કરવાનો હક નિષ્ફળ બનાવવા) અને શાંતિના સમયમાં કપટમાંથી (લેણદારોને નિષ્ફળ બનાવવા) ‘યૂઝ’નો ઉદભવ થયો એમ કહેવાય.

પક્ષકારોના સાચા ઇરાદા ઉપર અદાલતોનું ધ્યાન કેન્દ્રિત ન થતાં તેમણે આવા ટ્રસ્ટની રચના કરનારને  ટ્રસ્ટની મિલકતના સાચા માલિક ગણીને તેનાં દેવાં અને ગુનાઓ માટે તેને જવાબદાર ગણવાનું ટાળ્યું તેનું એક કારણ એ હતું કે ‘કૉમન લૉ’ની અદાલતો પાસે આવા કેસોને પહોંચી વળવા માટેની કાર્યપદ્ધતિનાં ર્દષ્ટાંતો અને માળખું ન હતાં. બીજું, તે સમયમાં અવેજ(consideration)નો સિદ્ધાંત પણ પૂર્ણ રૂપે વિકસ્યો ન હતો. ત્રીજું, તે સમયે કરારો લેખિત સ્વરૂપે કરીને તેને રજિસ્ટર કરાવવાનો રિવાજ ન હતો. એ સંજોગોમાં ચાન્સેલરની સમન્યાયની અદાલતોએ ‘યૂઝ’નું પરિણામી ટ્રસ્ટમાં રૂપાંતર કરીને એવું પ્રતિપાદિત કર્યું કે જો કોઈ વ્યક્તિએ અવેજ વગર બીજા કોઈને મિલકતનું હસ્તાંતર કર્યું હોય અને જો એ બંને વચ્ચે કોઈ સીધો સંબંધ ન હોય તો એ સંજોગોમાં હસ્તાંતરગ્રહીતા હસ્તાંતર કરનારના વતી એ મિલકત ધારણ કરે છે એમ મનાય. સમયના વહેણ સાથે આ પદ્ધતિની પણ કેટલીક મર્યાદાઓ ર્દષ્ટિગોચર થવા લાગી. તેથી ધારાસભાએ તેમાં દરમિયાનગીરી કરીને બેવડી માલિકીની આ પ્રથા નાબૂદ કરવાના હેતુથી 1535ના અરસામાં ‘સ્ટેટ્યૂટ ઑવ્ યૂઝીસ’ પસાર કર્યો, પરંતુ ‘યૂઝ’ની મૂળ યુક્તિ લોકોમાં એટલી બધી પ્રચલિત થઈ ચૂકી હતી કે કાયદાએ ધારેલાં એનાં પરિણામો કરતાં તદ્દન વિરુદ્ધ પ્રકારનાં પરિણામો આવ્યાં.

કોઈ ખાસ હેતુ પૂર્ણ કરવા માટે કોઈના વતી કોઈ મિલકત ઉપર કોઈ વ્યક્તિ ખાસ અધિકાર ધરાવતી હોય ત્યારે તે વ્યક્તિ તેનો અધિકાર ‘ટ્રસ્ટી’ તરીકે ધરાવે છે. આવી વ્યક્તિ એ અધિકારનો ઉપયોગ અમુક્ ચોક્કસ રીતે અને ચોક્કસ હેતુ માટે જ કરવા બંધાયેલી હોય છે; તેમ છતાં તે ‘એક્ઝિક્યુટરો’ અને વહીવટદારો કરતાં જુદી છે, કારણ કે આવી વ્યક્તિ ઉપર મૂકવામાં આવેલ શ્રદ્ધા, ભરોસો કે વિશ્વાસ એ ટ્રસ્ટનું હાર્દ છે. આવા વિશ્વાસ મૂકવાના કૃત્યને ‘ટ્રસ્ટ’ તરીકે ઓળખાવી શકાય. જે વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓના લાભ, હેતુ કે ઉપયોગ માટે આવો વિશ્વાસ મૂકવામાં આવ્યો હોય તે ‘હિતાધિકારીઓ’ (beneficiaries) તરીકે ઓળખાય છે. જે વ્યક્તિ બીજાઓમાં આવો વિશ્વાસ મૂકીને તેમને મિલકતના અધિકાર બક્ષે છે તે ‘ટ્રસ્ટનો કર્તા’ (creator of trust) કહેવાય છે. જે વિષય-વસ્તુનું, એટલે કે મિલકત કે નાણાંનું ટ્રસ્ટ કરવામાં આવ્યું હોય તે ‘ટ્રસ્ટ મિલકત’ (trust property) ગણાય છે અને જે દસ્તાવેજ દ્વારા આવી મિલકત પ્રત્યેના અધિકારોની સોંપણી કરવામાં આવી હોય તે દસ્તાવેજ ‘ટ્રસ્ટલેખ’ (trust deed) કહેવાય છે. જ્યારે ટ્રસ્ટી દસ્તાવેજમાં જણાવેલી સૂચનાઓનો ભંગ કરીને તેની વિરુદ્ધ વર્તે ત્યારે તેને ‘ટ્રસ્ટભંગ–વિશ્વાસઘાત’ (breach of trust) કહેવાય. દસ્તાવેજમાં ક્યાંય પણ ‘ટ્રસ્ટ’ શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવામાં ન આવ્યો હોય છતાં બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે ઉત્પન્ન થયેલા વિશ્વાસાધારિત સંબંધોને ટ્રસ્ટ તરીકે ઓળખાવી શકાય તેમ હોય, જે બંને વ્યક્તિઓના વર્તન ઉપરથી ફલિત કરી શકાય તેમ હોય તો ‘ટ્રસ્ટ’, ગર્ભિત રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે એમ ગણાય છે.

ઇંગ્લૅન્ડના કાયદાની જોગવાઈ મુજબ ભારતમાં એવી કોઈ ઔપચારિક રીતે કાયદામાન્ય ગણાય તેવી વ્યવસ્થા હિંદુ કાયદામાં હતી નહિ, છતાં વ્યાવહારિક રીતે જોતાં ધાર્મિક અને ધર્માદા હેતુઓ માટે કરેલા સખાવતી દાન અને દેવમૂર્તિ કે દેવસ્થાનને અર્પણ કરવામાં આવેલી બક્ષિસો એક પ્રકારનાં ટ્રસ્ટ જ ગણી શકાય એમ હતાં. વળી એ અંગે કાયદામાં કોઈ પ્રતિબંધક જોગવાઈ પણ ન હતી. ભારતના કાયદામાં વિશ્વાસાધારિત સંબંધો તો અસ્તિત્વમાં હતા જ. આથી ભારતમાં ટ્રસ્ટ અંગેના કાયદાને પદ્ધતિસરનું ઔપચારિક સ્વરૂપ આપવા માટે સૌપ્રથમ 1882માં ભારતીય ટ્રસ્ટ અધિનિયમની રચના કરવામાં આવી. તેના આમુખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ અધિનિયમ સાર્વજનિક, ધાર્મિક કે સખાવતી ટ્રસ્ટને લાગુ પડતો ન હતો. આવા વિશિષ્ટ પ્રકારના ટ્રસ્ટને માટે દરેક રાજ્યે પોતાને અનુકૂળ એવા અધિનિયમો ઘડ્યા છે. ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર માટે આવો એક સંયુક્ત ‘મુંબઈ સાર્વજનિક ટ્રસ્ટ અધિનિયમ’ 1950માં પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાં કરવામાં આવેલી જોગવાઈઓ, ખાસ જરૂરિયાતને બાદ કરતાં, ‘ભારતીય ટ્રસ્ટ અધિનિયમ, 1882’ પર આધારિત છે. ગુજરાતની કેટલીક જરૂરિયાત ધ્યાનમાં રાખીને ગુજરાત રાજ્ય માટે તેમાં કેટલાક ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે.

આ ટ્રસ્ટના સંબંધને કાયદાશાસ્ત્રી સામંડ ટ્રસ્ટી અને હિતાધિકારીની એમ બેવડી માલિકી તરીકે ઓળખાવે છે, તેઓ બંને પોતપોતાની રીતે ટ્રસ્ટની મિલકતના મર્યાદિત માલિક છે, કારણ કે ટ્રસ્ટી મિલકતનો વહીવટ કરવાનો અધિકાર ધરાવતો હોવા છતાં તે ખાનગી મિલકતની જેમ પોતાની ઇચ્છા અનુસાર અને પોતાના અંગત હિત માટે તેનો ઉપયોગ કરી શકતો નથી અને એ રીતે તે માત્ર નામનો અને ઔપચારિક (formal) માલિક છે; જ્યારે બીજી બાજુ સંબંધિત મિલકત ટ્રસ્ટડીડમાં ઉલ્લેખિત  હિતાધિકારીના હિતમાં વપરાય છે અને તેથી તે તેનો વાસ્તવિક (de facto) માલિક પણ છે, જોકે તેને પોતાની ઇચ્છા અનુસાર વહીવટ કરવાનો અધિકાર નથી.

ભારતીય કાયદા અનુસાર ટ્રસ્ટની રચના લેખિત દસ્તાવેજ દ્વારા થવી જોઈએ; તેમ છતાં કેટલીક વાર મૌખિક કે વર્તનથી ટ્રસ્ટની ગર્ભિત રચના થતી હોય છે, કારણ કે  કોઈ વ્યક્તિએ ટ્રસ્ટી તરીકે મિલકત ધારણ કરવાનું કબૂલીને તેનો કબજો મેળવ્યો હોય તો આ વ્યવસ્થાને લેખિત સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું ન  હોય, માત્ર તે કારણે ટ્રસ્ટના અસ્તિત્વનો ઇન્કાર થઈ શકતો નથી. વળી ટ્રસ્ટની રચના કરતાં કોઈ ચોક્કસ શબ્દો જ વપરાયેલા હોવા જોઈએ એવું પણ નથી. કાયદાની ર્દષ્ટિએ : (1) ટ્રસ્ટની રચના કરનાર વ્યક્તિ જે તે મિલકતની માલિક હોવી જોઈએ તથા તે વ્યક્તિ કરાર કરવાને સમર્થ હોવી જોઈએ. (2) જેને હિતાધિકારી બનાવવાનો ઇરાદો હોય તે હિત ધારણ કરવાને સમર્થ હોવો જોઈએ. (3) ટ્રસ્ટની વિષયવસ્તુ (trust property) હસ્તાંતરને પાત્ર જોઈએ. (4) કાયદાએ નક્કી કરેલી ઔપચારિકતાઓનું પાલન થયેલું હોવું જોઈએ. (5) ટ્રસ્ટનો હેતુ કાયદેસરનો હોવો જોઈએ.

ટ્રસ્ટની રચના કરવા માટે નાઇટ વિ. નાઇટના કેસમાં ન્યાયમૂર્તિ લૉન્સડેલે વ્યક્ત કરેલી ત્રણ નિશ્ચિતતાઓ અગત્યની ગણાય છે : (અ) ટ્રસ્ટની રચના કરવાનો ઇરાદો વ્યક્ત કરતા ચોક્કસ શબ્દો વપરાયેલા હોવા જોઈએ. (આ) જે વિષયવસ્તુનું ટ્રસ્ટ કરવાનું હોય તેનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ થયેલો હોવો જોઈએ અને (ઇ) ટ્રસ્ટની રચનાનો ઉદ્દેશ અને જેને લાભ  આપવાનો હોય તે વ્યક્તિઓ નિશ્ચિત હોવી જોઈએ. જ્યારે શબ્દોની નિશ્ચિતતાનો અભાવ હોય ત્યારે ટ્રસ્ટ ઉત્પન્ન થવાને બદલે હસ્તાંતરગ્રહીતા કોઈ પણ જાતના બંધન વગર મિલકતનો માલિક બને છે. જો વિષયવસ્તુની નિશ્ચિતતાનો અભાવ હોય તો સમગ્ર વ્યવહાર અર્થહીન બને છે તથા ઉદ્દેશની નિશ્ચિતતાનો અભાવ હોય તો ટ્રસ્ટની રચના કરનારની તરફેણમાં પરિણામી (resulting) ટ્રસ્ટની રચના થાય છે, જેના પરિણામે હસ્તાંતરગ્રહીતા પોતાના લાભ માટે મિલકતનો  સંપૂર્ણ ઉપયોગ કરી શકતો નથી. સામાન્ય રીતે અદાલત ટ્રસ્ટલેખના ચુસ્ત કાનૂની અર્થ પ્રમાણે જ ટ્રસ્ટનો અમલ કરાવવાનો આગ્રહ રાખે છે. પરંતુ એવો કોઈ ચોક્કસ ઉદ્દેશ સ્પષ્ટ થતો ન હોય તો, અને ખાસ કરીને સાર્વજનિક ધર્માદા કે સખાવતી ટ્રસ્ટના  કિસ્સામાં ટ્રસ્ટ/ટ્રસ્ટકર્તાનો સાર્વજનિક કે સખાવતનો ઇરાદો વ્યક્ત થતો હોય તો અદાલત અનુમાનજનિત ઇરાદાને કેન્દ્રમાં રાખીને યથાસામીપ્યના સિદ્ધાંત (doctrine of cyprus) અનુસાર મૂળ હેતુઓના નજીકના ઉદ્દેશનો શક્ય એટલા વધુ પ્રમાણમાં અમલ કરાવે છે. ખાનગી ટ્રસ્ટના કિસ્સામાં ઉપર્યુક્ત ત્રણ આવશ્યકતાઓ અનિવાર્ય ગણવામાં આવી છે.

આવા ટ્રસ્ટની રચના કરવા માટેના કોઈ ચોક્કસ શબ્દો કે માળખું નક્કી કરવામાં આવેલ ન હોવાથી વસિયતનામું કરનાર વ્યક્તિ પોતાની સમજશક્તિ અનુસારના શબ્દો વાપરીને ટ્રસ્ટની રચના કરતો હોય છે જેને કારણે વિવિધ પ્રકારનાં ટ્રસ્ટોની રચના થતી હોય છે. તેથી જો ટ્રસ્ટનું સ્વરૂપ અને ટ્રસ્ટીની ફરજ પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરવામાં આવે તો ટ્રસ્ટ સાદું (simple) કે વિશિષ્ટ (specific) પ્રકારનું હોઈ શકે. વિશિષ્ટ પ્રકારના ટ્રસ્ટમાં ટ્રસ્ટીને વહીવટી (ministerial) કે વિવેકબુદ્ધિયુક્ત (discretionary) સત્તા વાપરવાની છૂટ હોય છે. ટ્રસ્ટના હેતુ કે ઉદ્દેશ અનુસાર વર્ગીકરણ કરવામાં આવે તો ટ્રસ્ટ ખાનગી (private) કે સાર્વજનિક (public) પ્રકારનું [જે ધાર્મિક (religious) કે સખાવતી (charitable) પ્રકારનું] હોઈ શકે. જો પક્ષકારોના કૃત્ય કે કાયદાના અર્થઘટન પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરવામાં આવે તો ટ્રસ્ટ વ્યક્ત (express) અથવા ગર્ભિત – પરોક્ષ (implied-indirect), અનુમાનજનિત (presumed), પરિણામી (resulting) અને રચનાત્મક (constructive) હોઈ શકે. કેટલાંક ટ્રસ્ટો નિષ્પાદિત (executed) તો કેટલાંક નિષ્પાદનીય (executory),  કેટલાંક પૂર્ણરચિત (complete) તો કેટલાંક અપૂર્ણરચિત (incomplete) હોઈ શકે. કેટલાંક ટ્રસ્ટો ગુપ્ત, અપેક્ષાદર્શક (precatory) કે પ્રાતિભાસિક (illusory), પરિપૂર્ણ અધિબંધન(perfect obligation)વાળાં કે અપૂર્ણ અધિબંધન(imperfect obligation)વાળાં હોઈ શકે. પ્રાણીઓના કે કબરોના નિભાવ માટે રચવામાં આવેલાં ટ્રસ્ટો ખરા અર્થમાં ટ્રસ્ટને બદલે માત્ર એક પ્રકારની સત્તા જ છે. જ્યારે ‘શિયાળોનો શિકાર કરવા માટેનું ટ્રસ્ટ’ એક વિલક્ષણ અને અપવાદરૂપ (anomalous અને exceptional) ટ્રસ્ટ છે જેને ‘મનુષ્યની નિર્બળતાઓ અથવા લાગણીઓની છૂટછાટો તરીકે ઓળખાવી શકાય. રાષ્ટ્રો વચ્ચેના સુમેળના નિભાવ માટે વર્તમાનપત્રોની સ્વતંત્રતા અને પ્રામાણિકતા ટકાવી રાખવાના ટ્રસ્ટને અયોગ્ય (improper) અને અમલ ન કરાવી શકાય એવાં ટ્રસ્ટ તરીકે ઓળખાવી શકાય.

ઉપર જણાવેલ ટ્રસ્ટો પૈકી ધર્માદા (religious) અને સખાવતી ટ્રસ્ટો દ્વારા કોઈ નિશ્ચિત કે અનિશ્ચિત વિભાગના લોકોને લાભ આપવાનો ઇરાદો હોઈ શકે; દા. ત., ગરીબોને રાહત, શિક્ષણનો વિકાસ, ધર્મની ઉન્નતિ કે માનવજાતને લાભ આપવાનો તેમાં ઉદ્દેશ હોઈ શકે. તેમાં વૃદ્ધો કે ગરીબોને રાહત માટે બીમાર કે અપંગ સૈનિકો, નાવિકો કે સામાન્ય જનોના ભલા માટે; નિશાળો, યુનિવર્સિટીઓની સ્થાપના, તેના વિકાસ, મરામત કે નિભાવ માટે; તેના વિદ્વાનોના ઉત્કર્ષ માટે; પુલો, બંદરો, દેવળો કે રાજમાર્ગો બાંધવા, નિભાવવા કે મરામત કરાવવા; અનાથોના ઉત્કર્ષ, તેમના શિક્ષણ, લગ્ન અને રહેઠાણની વ્યવસ્થા કરવા માટેના ઉદ્દેશોનો પણ સમાવેશ થાય.

જો ટ્રસ્ટ સખાવતી પુરવાર થાય તો તેને ભારતમાં આવકવેરામાંથી મુક્તિ મળે છે; પરંતુ આવું દાન લોકોના લાભ માટેનું હોઈ તે સખાવતી છે કે નહિ તે પુરાવાના આધારે અદાલત નક્કી કરે છે, જેમાં દાતાના અભિપ્રાયનું કોઈ મહત્વ નથી. ભારતના કાયદામાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે તે જાહેર જનતાના લાભ માટે કે ધર્મ, જ્ઞાન, વાણિજ્ય, આરોગ્ય, સલામતી અથવા માનવજાતના લાભ માટેના બીજા કોઈ પણ હેતુની ઉન્નતિ માટેનું હોવું જોઈએ. આવાં જાહેર ટ્રસ્ટોનો અમલ અને વહીવટ મુંબઈના સાર્વજનિક ટ્રસ્ટ અધિનિયમ, સને 1950ની જોગવાઈઓને અધીન કરવો પડે છે. ટ્રસ્ટોને આપવામાં આવેલી મિલકતોને શાશ્વતતા વિરુદ્ધના નિયમમાંથી મુક્તિ મળે છે અને ટ્રસ્ટનો અમલ ટ્રસ્ટીઓના બહુમતને આધારે થાય છે.

ટ્રસ્ટની રચના કરવા અંગે જોગવાઈ કરતાં ભારતીય ટ્રસ્ટ અધિનિયમ, 1882 જણાવે છે કે આવા કોઈ પણ ટ્રસ્ટનો હેતુ કોઈ પણ કાયદાથી પ્રતિબંધિત, જાહેરનીતિ વિરુદ્ધનો, અનૈતિક, કપટયુક્ત કે અન્ય કોઈ વ્યક્તિના કાયદેસરના હિતને વિપરીતપણે નુકસાન કરે તેવો ન હોવો જોઈએ. ઘણા હેતુઓ પૈકી કોઈ એક કે વધારે હેતુ ગેરકાયદેસર કે ગેરવાજબી હોય તો તેટલા પૂરતું ટ્રસ્ટ ગેરકાયદેસર ઠરે છે. જો એ હેતુઓને જુદા પાડી શકાય એમ ન હોય તો સમગ્ર ટ્રસ્ટ નિરર્થક ઠરે છે.

આવા ટ્રસ્ટની રચના કરનારની અને ટ્રસ્ટી તરીકેની જવાબદારી સ્વીકારવા તૈયાર થયેલ વ્યક્તિઓની સહી સાથે લખાણમાં દસ્તાવેજ તૈયાર કર્યા પછી સાક્ષીકરણ કરીને તેને નોંધાવેલ હોવો જોઈએ. જંગમ મિલકતના ટ્રસ્ટની રચના ટ્રસ્ટીને મિલકતના હસ્તાંતરથી પણ કરી શકાય છે. આવી રચના કોઈ પણ કરાર કરવાને સક્ષમ વ્યક્તિ કે અદાલતની પરવાનગી મેળવેલ સગીર પણ કરી શકે છે. ટ્રસ્ટની મિલકત (વિષય-વસ્તુ) હસ્તાંતરને પાત્ર હોવી જોઈએ. તેવી જ રીતે ટ્રસ્ટની મિલકતમાંથી પ્રાપ્ત થનારા લાભને ધારણ કરવા માટે લાભ મેળવનાર સક્ષમ હોય તેવી કોઈ પણ વ્યક્તિ હિતાધિકારી હોઈ શકે છે. આવો હિતાધિકારી ટ્રસ્ટીને સંબોધીને આપેલી લેખિત નોટિસ દ્વારા પોતાના લાભનો અસ્વીકાર કરી શકે છે.

તેવી જ રીતે ટ્રસ્ટી પોતે પણ ટ્રસ્ટની મિલકત ધારણ કરવાને અને તેનો વહીવટ કરવાને સક્ષમ હોવો જોઈએ. જ્યાં વિવેકબુદ્ધિનો ઉપયોગ કરવાનો હોય તેવા કિસ્સામાં ટ્રસ્ટી કરાર કરવા માટે પણ સક્ષમ  હોવો જોઈએ. આમ છતાં, કોઈ વ્યક્તિનું નામ ટ્રસ્ટના લેખમાં ટ્રસ્ટી તરીકે દર્શાવ્યું હોય એટલા માત્રથી જ, તે ટ્રસ્ટી થવા બંધાઈ જતો નથી. તેનો સ્વીકાર કરવો કે ન કરવો એ આવી વ્યક્તિની મુનસફીનો પ્રશ્ન છે. એ આવો સ્વીકાર મૌખિક, લેખિત કે વર્તન દ્વારા કરી શકે છે; પરંતુ એક વખત સ્વીકાર કર્યા પછી મનસ્વી રીતે ટ્રસ્ટી તરીકે મટી જવાની તેને સત્તા નથી કે જોગવાઈ વિરુદ્ધ મહેનતાણું કે લાભ મેળવવાનો પણ તેને અધિકાર નથી.

આમ, ટ્રસ્ટી થવાના પ્રસ્તાવનો સ્વીકાર કર્યા પછી તરત જ તેની જવાબદારીઓ શરૂ થઈ જાય છે. તેણે ટ્રસ્ટ કરવામાં આવેલી મિલકતો, તેનાં સ્વરૂપ, સ્થળ તથા સ્થિતિની માહિતી મેળવીને, દસ્તાવેજો મેળવી લઈને જોઈ-તપાસી લઈને સરકારી દફતરમાંથી પૂરતી માહિતી મેળવીને અને અનિવાર્ય હોય ત્યાં જરૂરી માહિતી પૂરી પાડીને તેનો કબજો મેળવી લેવો જોઈએ. ત્યારપછી ટ્રસ્ટના દસ્તાવેજનો ઝીણવટપૂર્વક અભ્યાસ કરીને ટ્રસ્ટના દસ્તાવેજમાં જણાવેલી સૂચનાઓ અનુસાર સંપૂર્ણપણે પાલન કરવાનું તેણે શરૂ કરી દેવું જોઈએ કે જેથી ટ્રસ્ટના હેતુને સફળતાપૂર્વક પાર પાડી શકાય. આવા હેતુમાં કે સૂચનાઓમાં હિતાધિકારીઓની સંમતિથી જ ફેરફાર થઈ શકે; છતાં જે સૂચના અવ્યવહારુ, ગેરકાયદેસર, ગેરવાજબી, અનૈતિક કે હિતાધિકારીઓના હિતની વિરુદ્ધની હોય તેનું પાલન કરવાની તેની જવાબદારી નથી. તેણે તમામ દેવાંઓની ચુકવણી અને લેણાંની વસૂલાતની કાર્યવહી તાત્કાલિક શરૂ કરી દેવી જોઈએ. જરૂર અનુસાર દાવાઓનો બચાવ કરવાની, સમાધાન કરવાની, પહોંચ આપવાની, મિલકતોના માલિકીહકને જાળવી રાખવાની, પ્રતિપાદિત કરવાની ને રક્ષણ કરવાની પણ તેની જવાબદારી છે. ટ્રસ્ટની તમામ મિલકત તેના હાથમાં અને વહીવટ હેઠળ હોવા છતાં હિતાધિકારીઓના હિતની વિરુદ્ધ પોતાને માટે કે અન્યને માટે મિલકત ધારણ કરવાનો કે મિલકત ઉપર માલિકીહક પ્રસ્થાપિત કરવાનો તેને અધિકાર નથી. આ તમામ વ્યવહાર તેણે જાતે (જ્યાં તેની ખાસ અંગત આવડત અને વિવેકબુદ્ધિની અપેક્ષા હોય ત્યાં) ખંત, પ્રામાણિકતા અને નિષ્ઠાથી, એક શુદ્ધબુદ્ધિપૂર્વકની વ્યક્તિ પોતાની મિલકત માટે કરે એ રીતે કરવાના છે; તેમ છતાં, ટ્રસ્ટીના શુદ્ધબુદ્ધિપૂર્વકના કોઈ નિર્ણય કે કાર્યથી ટ્રસ્ટની મિલકતને કોઈ હાનિ કે નુકસાન થાય તો તે અંગે ટ્રસ્ટની કોઈ અંગત જવાબદારી ઊભી થતી નથી. અલબત્ત, તેની સામે જો નિષ્ઠા, પ્રામાણિકતા કે ખંતનો અભાવ પુરવાર થાય તો તે અંગત રીતે તેના નિર્ણય કે કાર્ય માટે જવાબદાર બને છે. ટ્રસ્ટની મિલકતમાં ઉત્તરોત્તર વધારો થાય એ રીતે વર્તવું એ તેની ફરજનો એક ભાગ બની જાય છે. તે અનુસાર તે મિલકતનું જરૂરિયાત પ્રમાણે રૂપાંતર, રોકાણ, ખરીદી, વેચાણ કરી શકે છે; પરંતુ તેને તેની અંગત માન્યતાઓ પ્રમાણે રોકાણ કરવાની, લે-વેચ કરવાની કે લોન લેવાની કે આપવાની, ગીરો લેવાની કે મૂકવાની કે ભાડાપટ્ટા ઊભા કરવાની સ્વતંત્રતા નથી. એની આ કામગીરી સંપૂર્ણપણે દસ્તાવેજની સૂચના અને કાયદાને અધીન છે. હિતાધિકારીઓના સંદર્ભમાં એ નિષ્પક્ષ રહે એ જરૂરી ગણાયું છે. કાયદાએ નિર્દિષ્ટ કરેલી રીત મુજબ ટ્રસ્ટની મિલકત અંગેના હિસાબો વ્યવસ્થિત રીતે રાખીને, જ્યારે જ્યારે સંબંધકર્તા વ્યક્તિઓ (ચૅરિટી-કમિશનર, અદાલત કે હિતાધિકારીઓ) તરફથી તે અંગે માહિતી માગવામાં આવે ત્યારે ત્યારે તે પૂરી પાડવા ટ્રસ્ટી બંધાયેલ છે. જો કોઈ હિતાધિકારીએ કપટ દ્વારા તેની ફરજનો કે દસ્તાવેજમાં જણાવેલી સૂચનાનો ભંગ કરવા પ્રેર્યો હોય તે કિસ્સામાં ટ્રસ્ટીની જવાબદારી ઊભી થશે નહિ. હિતાધિકારી પોતે કરાર કરવાને સમર્થ હોય અને ટ્રસ્ટીએ તેની ઉપર અયોગ્ય લાગવગ, ગેરરજૂઆત, દબાણ કે કપટ કર્યાં હોય અને છતાં તે અંગે હિતાધિકારીએ મૌન સેવ્યું હોય તો ટ્રસ્ટી તે અંગેની જવાબદારીમાંથી મુક્ત રહે છે. ટ્રસ્ટીએ ટ્રસ્ટની ફરજનો ભંગ કરીને નફો કે લાભ મેળવ્યા હોય તો તે તેની પાસેથી પરત મેળવવામાં આવે છે. અલબત્ત, ખાસ કિસ્સાને બાદ કરતાં તેની રકમ ઉપર વ્યાજ ચૂકવવાની ટ્રસ્ટીની જવાબદારી નથી; તેમ છતાં જો ટ્રસ્ટીએ આવું વ્યાજ મેળવ્યું હોય અથવા ટ્રસ્ટનાં નાણાં હિતાધિકારીને ચૂકવવામાં તેણે ગેરવાજબી વિલંબ ર્ક્યો હોય અથવા ટ્રસ્ટના લાભમાં જે મેળવવું જોઈએ તે તેણે ન મેળવ્યું હોય અથવા જે મેળવ્યું હોવાનું અનુમાન કરી શકાય એમ હોય તેવા બધા કિસ્સામાં સાદું વ્યાજ ચૂકવવાની તેને ફરજ પાડી શકાય છે. પરંતુ ટ્રસ્ટી ટ્રસ્ટનાં નાણાંનું યોગ્ય જગ્યાએ રોકાણ કરી વ્યાજ મેળવવામાં નિષ્ફળ જાય અથવા એવાં નાણાંનો પોતાના અંગત વ્યાપાર કે ધંધામાં ઉપયોગ કરે તો તે ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ ચૂકવવા જવાબદાર થાય છે. વળી, ટ્રસ્ટીના કોઈ એક કાર્યથી ટ્રસ્ટને ફાયદો થયો હોય અને બીજા કોઈ કૃત્યથી ટ્રસ્ટનો ભંગ થતાં નુકસાન થયું હોય તો તે તેને સામસામી મજરે (set off) મેળવવાનો અધિકાર નથી. તે તેના પુરોગામીના કસૂર માટે જવાબદાર નથી. પરંતુ જેવો એ હવાલો (charge) સંભાળે અને એને ખબર પડે પછી પણ તેણે એ કસૂર ચાલુ રહેવા દીધી હોય તો તે કિસ્સામાં અનુગામી ટ્રસ્ટીની જવાબદારી ઊભી થાય છે. સામાન્ય રીતે સહ-ટ્રસ્ટીના ટ્રસ્ટભંગના કૃત્ય માટે આવો ટ્રસ્ટી જવાબદાર નથી. પરંતુ તેણે આવી કોઈ મિલકત વગર કારણે કોઈ સહ-ટ્રસ્ટીને સોંપી હોય, લાંબો સમય તેની પાસે રહેવા દીધી હોય, એવી વ્યક્તિના બદઇરાદાની જાણ થવા છતાં તેણે તેની સામે કોઈ પગલાં લીધાં ન હોય અથવા તેના આવા દુષ્કૃત્યને છુપાવવામાં મદદ કરી હોય તો તે સરખા પ્રમાણમાં જવાબદાર ઠરે છે. પરંતુ કોઈ સહ-ટ્રસ્ટીએ કોઈ મિલકત મેળવી હોય અને માત્ર તેણે સહી કરી હોય એટલા માત્રથી તે જવાબદાર થઈ જતો નથી.

આવા ટ્રસ્ટી ટ્રસ્ટ વતી જે કાંઈ ખર્ચ કરે તે મજરે મેળવવા તથા દસ્તાવેજમાં જણાવેલી સૂચનાને અધીન પોતાનું મહેનતાણું અને આપેલી લોન ઉપર વ્યાજ વસૂલ મેળવવાનો હકદાર છે. તેણે કોઈ ચુકવણી શુદ્ધ બુદ્ધિપૂર્વકની પરંતુ ભૂલભરેલી કરી હોય તોપણ તે, જરૂરી રકમ મજરે મેળવી શકે છે. ટ્રસ્ટનો ભંગ કરનાર અન્ય કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી તેઓને ક્ષતિપૂર્તિ (નુકસાન વળતર) મેળવવાનો  અને જરૂરિયાતના પ્રસંગોએ ટ્રસ્ટના વહીવટ અંગે અદાલતનો અભિપ્રાય, માર્ગદર્શન અને સૂચના મેળવવાનો અધિકાર છે. તેઓને હિસાબોની પતાવટ કરવાનો પણ અધિકાર છે. ટ્રસ્ટના દસ્તાવેજમાં જણાવેલી સૂચના અનુસાર ટ્રસ્ટની મિલકતોનાં ખરીદ-વેચાણ, ભાડાપટ્ટા, ગીરો, પુનર્વેચાણ કરવાનો; રોકાણોમાં ફેરફાર કરવાનો; સગીરની મિલકત તેના નિભાવ અને વિકાસ માટે વાપરવાનો; મિલકતોમાં જરૂરી સુધારાવધારા અને નિભાવ માટેના ખર્ચ કરવાનો; પહોંચો આપવાનો અને વિવાદાસ્પદ બાબતોમાં સમાધાનો કરવાનો અધિકાર પણ તેઓ ધરાવે છે. ઉપરની ફરજો અને સત્તાઓ તેઓએ દસ્તાવેજની સૂચનાને અધીન સંયુક્ત રીતે બહુમતીથી અને કોઈ ટ્રસ્ટીની ગેરહાજરીના પ્રસંગે બાકીનાએ મળીને ભોગવવાની હોય છે.

કાયદો એવું અનુમાન કરે છે કે ટ્રસ્ટી અમુક પ્રકારનું વર્તન અને વ્યવહાર તો કરી જ ન શકે; દા.ત, ટ્રસ્ટી તરીકેની જવાબદારી સ્વીકાર્યા પછી તેને તેમાંથી  મનસ્વી રીતે પાછા ફરવાનો કોઈ અવકાશ નથી. જ્યાં તેની અંગત આવડત, હોશિયારી, ખંત અને પ્રામાણિકતાની અપેક્ષા હોય તેવાં કામ તે બીજાને સોંપી શકતો નથી. તે પોતાની સેવાઓ અંગે દસ્તાવેજની સૂચનાથી વિરુદ્ધ ખર્ચ પાડવાનો, ટ્રસ્ટની મિલકત પોતાના અંગત લાભ માટે વાપરવાનો, ખરીદવાનો, વેચવાનો, ગીરો મૂકવાનો કે ભાડાપટ્ટે આપવાનો અધિકાર ધરાવતો નથી. અંગત ઉપયોગ માટે ટ્રસ્ટમાંથી લોન ઉપાડવાનો પણ તેને અધિકાર નથી.

ટ્રસ્ટી મૃત્યુ પામે અથવા પોતાની ફરજો નિભાવવા માટે કાયમી ધોરણે અશક્ત બને અથવા દેશ છોડીને બીજે કાયમ વસવાટ કરવા જાય, કોઈ ખાસ કેસમાં દસ્તાવેજની કે  અદાલતની સૂચના અનુસાર અથવા હિતાધિકારીઓની સંમતિથી તે રાજીનામું આપીને છૂટો થાય અથવા ટ્રસ્ટની સમાપ્તિ થાય અથવા દસ્તાવેજની જોગવાઈ અનુસાર તેની ફરજોનો અંત આવે અથવા તેના સ્થાને નવા ટ્રસ્ટીની નિમણૂક કરવામાં આવે ત્યારે તેનું પદ આપોઆપ ખાલી પડે છે. તે ટ્રસ્ટમાંથી છૂટા થવા માટે અરજી કરી શકે છે; પરંતુ સમન્યાયની એવી અપેક્ષા  હોય છે કે ટ્રસ્ટ ક્યારેય ટ્રસ્ટી વગરનું ન હોઈ શકે. આથી દસ્તાવેજની જોગવાઈ અનુસાર અથવા અદાલતના માર્ગદર્શન પ્રમાણે નવો ટ્રસ્ટી નીમવાને અધિકારી હોય તેમની ઇચ્છા અનુસાર નવા ટ્રસ્ટીની નિમણૂક કર્યા પછી જ જૂના ટ્રસ્ટીને છૂટો કરવામાં આવે છે.

આવા ટ્રસ્ટના એક મહત્વના પક્ષકાર હિતાધિકારીઓ ગણાય છે, જેઓને દસ્તાવેજની સૂચના અનુસાર ટ્રસ્ટમાંથી લાભ, નફો કે ભાડા મેળવવાનો, પોતાના હિતમાં હસ્તાંતર મેળવવાનો, ટ્રસ્ટનું વિશિષ્ટ પાલન કરાવવાનો, ટ્રસ્ટના દસ્તાવેજો અને હિસાબો તપાસવાનો અને તેની નકલ મેળવવાનો, યોગ્ય ટ્રસ્ટીની નિમણૂક માટે કાર્યવહી કરવાનો, ટ્રસ્ટીઓને તેમની ફરજ  યોગ્ય રીતે બજાવવાની ફરજ પાડવાનો, ટ્રસ્ટી દ્વારા થતાં ટ્રસ્ટભંગનાં કૃત્યો અટકાવવાનો, અદાલત દ્વારા ટ્રસ્ટનો અમલ કરાવવાનો, ત્રાહિત વ્યક્તિને ગયેલી કે રૂપાંતર પામેલી મિલકતને ફરી પરત મેળવવાનો અધિકાર છે; પરંતુ ટ્રસ્ટનો ભંગ થવામાં સામેલ ન થવાની તેની ફરજ અને જવાબદારી બને છે.

આવા ટ્રસ્ટનો હેતુ પરિપૂર્ણ થાય અથવા ગેરકાયદેસર ઠરે, ટ્રસ્ટની મિલકતનો નાશ થાય કે ટ્રસ્ટનો અમલ કરાવવાનું અશક્ય બને અથવા ટ્રસ્ટને રદ કરવાની જોગવાઈ અનુસાર ટ્રસ્ટ રદ થાય ત્યારે ટ્રસ્ટનો અંત આવે છે.

જ્યારે આવું ટ્રસ્ટ સાર્વજનિક, ધાર્મિક કે સખાવતી પ્રકારનું હોય ત્યારેે તેને જેમ કાયદાના કેટલાક વિશિષ્ટ લાભ મળે છે તેમ તેના ઉપર કેટલાક સરકારી અંકુશો પણ આવી જાય છે. આવા ટ્રસ્ટની નોંધણી જે તે રાજ્યસરકારે નીમેલા ચૅરિટી-કમિશનર પાસે કરાવવાની હોય છે, જેમાં અરજી સાથે જરૂરી વિગતો અને ફીની રકમ મોકલી આપવાની હોય છે. અરજી મળ્યેથી ચૅરિટી-કમિશનરની ઑફિસના એસેસર સાથે મળીને મદદનીશ ચૅરિટી-કમિશનર, નાયબ ચૅરિટી કમિશનર કે સંયુક્ત ચૅરિટી-કમિશનર (જે તે કાયદાની જોગવાઈ મુજબ) જરૂરી તપાસ કરીને અહેવાલ રજૂ કરે છે, જેના ઉપર આધાર રાખીને ટ્રસ્ટની નોંધણીનું પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવે છે અને તે દિવસથી જ ટ્રસ્ટનો વહીવટ આ અંગેના સંપૂર્ણ સત્તાધીશ એવા ચૅરિટી કમિશનરના માર્ગદર્શન અને સૂચનાઓને અધીન બની જાય છે. વખતોવખત ટ્રસ્ટમાં થયેલા ફેરફારોની તેમને જાણ કરવાની હોય છે. દર વર્ષે  નિયત કરેલી ફી સાથે હિસાબોની પ્રમાણિત નકલ અને જરૂરી માહિતીઓ મોકલી આપવાની હોય છે અને છતાં ચૅરિટી-કમિશનર જે વ્યક્તિઓને જે જે માહિતીઓ સાથે જ્યારે જ્યારે બોલાવે ત્યારે હાજર રહીને તેમની સૂચનાઓ મેળવીને ટ્રસ્ટનો અમલ  વહીવટ કરવાનો હોય છે. ચૅરિટી કમિશનરની સૂચનાઓનો ભંગ ગુનો ગણાય છે, જેને માટે માત્ર દંડ જ નહિ પરંતુ જેલની સજા પણ થઈ શકે છે.

પ્રવીણ જે. ગાંધી