હિંદુકુશ : મધ્ય એશિયામાં આવેલી પર્વતમાળા. ભૌગોલિક સ્થાન : 36° 00´ ઉ. અ. અને 70° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ તે અફઘાનિસ્તાનના ઈશાની વિભાગને તથા પાકિસ્તાનના વાયવ્ય વિભાગને આવરી લે છે. તેની ઉપસ્થિતિ ઈશાન–નૈર્ઋત્ય-તરફી છે. 800 કિમી. જેટલી લંબાઈ ધરાવતી આ પર્વતમાળા વાસ્તવમાં પામીરની ગાંઠમાંથી છૂટું પડતું પશ્ચિમી વિસ્તરણ છે. તેની ઉપર ભયજનક ઘાટ આવેલા હોવાથી ઍલેક્ઝાન્ડરના સમયના ઇતિહાસકારો તેને કૉકેસસ પર્વતમાળા સાથે સરખાવતા.
હિંદુકુશ પર્વતમાળા
અફઘાનિસ્તાન–પાકિસ્તાનની સરહદનો આંશિક ભાગ બની રહેલી આ પર્વતમાળા અમુ દરિયા અને સિંધુ નદીઓ વચ્ચે જળવિભાજક રચે છે. તેનાં મોટા ભાગનાં શિખરોની ઊંચાઈ 7,000 મીટરની છે; પાકિસ્તાનમાં આવેલું તેનું સર્વોચ્ચ શિખર ‘તિરિચ મીર’ 7,690 મીટર ઊંચું છે. ચૌદમી સદીમાં મૉંગોલ નેતા તામરલેને (Tamerlane) આ પર્વતોને પાર કરવાનો પ્રયાસ કરેલો. પાકિસ્તાન–અફઘાનિસ્તાનને જોડતો ખૈબરઘાટ આ પર્વતમાળામાં આવેલો છે. તે સાંકડો છે; પરંતુ તેની લંબાઈ 53 કિમી. જેટલી છે. આર્યો ખૈબરઘાટને રસ્તે ભારતમાં આવેલા. બાબરે તેમજ અન્ય આક્રમણકારોએ ભારતમાં પ્રવેશવા આ ઘાટનો ઉપયોગ કરેલો. આજે અહીં જોવા મળતો માર્ગ અંગ્રેજોએ અફઘાન યુદ્ધ વખતે બાંધેલો છે.
ગિરીશભાઈ પંડ્યા