હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન (hydroxyl amine)

February, 2009

૨૫.૦૭ : હંટ, આર. ટિમૉથી (Hunt, R. Timothy)થી હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (આયુર્વિજ્ઞાન)

હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન (hydroxyl amine) : એમોનિયા(NH₃)-માંના એક હાઇડ્રોજનનું –OH સમૂહ દ્વારા વિસ્થાપન (substitution) થવાથી મળતો એમોનિયા કરતાં નિર્બળ એમાઇન. સૂત્ર H₂NOH. તે વિપક્ષ (trans) સ્વરૂપે હોય છે :

તેમાં N–O અંતર 1.46 Å હોય છે.

તે વિવિધ પદ્ધતિઓ દ્વારા મેળવી શકાય છે :

(i) નાઇટ્રિક ઑક્સાઇડ(NO)ના નવજાત (nascent) હાઇડ્રોજન વડે અપચયન દ્વારા –

NO + 3H = NH₂OH.

આ માટે દાણાદાર (granulated) ટિન અને સાંદ્ર હાઇડ્રૉક્લોરિક ઍસિડ ધરાવતા ચંબુ(flask)માં NO પસાર કરવામાં આવે છે. અપચયન થઈને પ્રથમ NH₂OH·HCl અથવા હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇનિયમ ક્લોરાઇડ [NH₃(OH)Cl] અને NH₄Cl મળે છે. બેઝ વડે હાઇડ્રૉક્લોરાઇડનું વિઘટન કરી શૂન્યાવકાશમાં નિસ્યંદન કરવાથી H₂NOH મેળવી શકાય છે.

પ્લૅટિનમયુક્ત ચારકોલ ઉદ્દીપકની હાજરીમાં NOના મંદ દ્રાવણની હાઇડ્રોજન સાથેની પ્રક્રિયાથી પણ તે મેળવી શકાય છે.

(ii) નવજાત હાઇડ્રોજન વડે ઇથાઇલ અથવા મિથાઇલ નાઇટ્રાઇટના અપચયન દ્વારા –

C₂H₅NO₂ + 6H = C₂H₅OH + NH₂OH + H₂O

(iii) નાઇટ્રિક ઍસિડના વીજાપઘટની (electrolytic) અપચયન દ્વારા –

HNO₃ + 6H = NH₂OH + 2H₂O

(iv) નાઇટ્રાઇટ સંયોજનો અને ઍસિડ-સલ્ફાઇટ વચ્ચેની પારસ્પરિક પ્રક્રિયા વડે –

NaNO₂ + 3NaHSO₃ = HO – N(SO₃Na)₂ + Na₂SO₃ + H₂O,

HO – N(SO3Na)2 + H2O = HO – NH(SO₃Na) + NaHSO₄,

HO – NH(SO₃Na) + H₂O = HO·NH₂ + NaHSO₄.

હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન રંગવિહીન સ્ફટિકો રૂપે હોય છે. ગ.બિં. 33° સે. અને ઉ.બિં. 70° સે. (60 મિમી. દબાણે). જોકે તે વિઘટનશીલ હોઈ 0° સે.થી ઉપરનાં તાપમાનોએ તેનું ધીમું વિઘટન થતું રહે છે. આલ્કોહૉલમાં તે દ્રાવ્ય છે. હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન અને તેના ક્ષારો ખૂબ ઝેરી હોય છે.

H₂NOH ઉપચયનકર્તા તરીકે વર્તી શકે છે; પરંતુ મુખ્યત્વે તે અપચયનકર્તા તરીકે વપરાય છે. તેનો મુખ્ય ઉપયોગ કેપ્રોલેક્ટામ બનાવવામાં તથા ઑક્સિજન દૂર કરવા વપરાય છે.

હેલોજન (દા. ત., આયોડિન) દ્વારા તેનું ઉપચયન થાય છે.

2I₂ + 2NH₂OH = N₂O + 4I^– + 4H⁺ + H₂O.

હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન એમોનિયા તથા હાઇડ્રેઝીન કરતાં નિર્બળ બેઝ છે. તેના ક્ષારોમાં [NH3OH]+ આયન હોય છે :

NH₂OH + HCl → [NH₃OH]⁺ Cl^– તથા

NH₂OH + H₂SO₄ → [NH₃OH]+ માં.

ક્ષારોનું ઉત્પાદન નાઇટ્રાઇટોના અપચયન દ્વારા અથવા નાઇટ્રોમિથેનમાંથી કરવામાં આવે છે.

NH₄NO₂ + NH₄HSO₄ + SO₂ + 2H₂O → [NH₃OH]⁺ + (NH₄)₂SO₄

CH₃NO₂ + H₂SO₄ → [NH₃OH]⁺ HSO^–₄ + CO NH₃ તથા N₂H₄ (હાઇડ્રેઝીન) માફક તે દાતા (donor) ગુણધર્મી છે તથા તેનો N પરમાણુ સવર્ગ સહસંયોજક બંધ બનાવીને ધાતુઓ સાથે સંકીર્ણો બનાવે છે. દ્વિબંધમાં તે સરળતાથી ઉમેરાય છે. આમ કાર્બનિક અણુમાં N ઉમેરવાની આ સરળ રીત છે. H₂NOHનું મોટા પાયા ઉપર ઉત્પાદન કેપ્રોલેક્ટામ બનાવવા કરાય છે :