સમુદ્રધેનુ અથવા સાગરસુંદરી (sirenia) : ગ્રીક ભાષામાં sirenનો અર્થ sea nymph એટલે કે સમુદ્રપરી થાય છે. આ પ્રાણી નદી તથા સમુદ્રના કિનારાના પાણીમાં જોવા મળે છે. ઍટલૅન્ટિક મહાસાગરમાંથી મેનેટી (manatee) અને પ્રશાંત તથા હિંદી મહાસાગરમાંથી ડુગોંગ (dugong) નામની સમુદ્રધેનુઓ મળી આવે છે. વાસ્તવમાં આ બંને અલગ શાખાઓનાં પ્રાણીઓ છે અને ઇયોસીન ભૂસ્તરયુગમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યાં હશે, તેવી માન્યતા છે. પ્રજાતિ મેનેટીઝની ત્રણ જાતિઓ ઍટલૅન્ટિક સમુદ્ર તથા આફ્રિકા અને અમેરિકાની નદીઓના કિનારે વસે છે, જ્યારે ડુગોંગ પ્રજાતિનું પ્રાણી સંપૂર્ણપણે સમુદ્રનિવાસી છે. તે રાતા સમુદ્રથી તાઇવાન અને ઑસ્ટ્રેલિયા સુધી હિંદી મહાસાગરમાં મળી આવે છે. રીટિના નામની સમુદ્રધેનુ, જેને ‘સ્ટેલરની સમુદ્રધેનુ’ પણ કહેવામાં આવે છે તે, નામશેષ થઈ ગયેલ છે.
સમુદ્રધેનુ જલજ વનસ્પતિ અને લીલનો આહાર તરીકે ઉપયોગ કરે છે. એ રીતે તે વનસ્પતિ-આહારી છે. તેનો દેહ નૌકાકાર હોય છે. વિશાળ કદના આ પ્રાણીની લંબાઈ 7.5 મીટર (24 ફૂટ) જેટલી હોય છે. તેનું શીર્ષ શરીરના પ્રમાણમાં નાનું હોય છે; જ્યારે પૂંછડી પહોળી, દ્વિશાખી, ચપટી અને અનુપ્રસ્થ રીતે ગોઠવાયેલી હોય છે. ત્વચાનો રંગ ઘેરો બદામી, સફેદ ટપકાંવાળો હોય છે. તેની ત્વચાની નીચે ચરબીનું જાડું સ્તર આવેલું હોય છે, જેને બ્લબર કહે છે. સમુદ્રધેનુને પશ્ચઉપાંગો હોતાં નથી પરંતુ અગ્રઉપાંગોની એક જોડ, મોટી અને ફટકિયા (paddle) સ્વરૂપે જોવા મળે છે. આ પ્રાણી તેના સ્નાયુઓ અને પૂંછડીના હલનચલન દ્વારા તરે છે. અન્ય જલજ સસ્તનોની માફક સમુદ્રધેનુની કશેરૂકાઓ એકબીજાની સાથે સમતલ સપાટીથી જોડાયેલી હોય છે. તેઓમાં કરોડરજ્જુ સુવિકસિત હોય છે. પાંસળીઓ ગોળાકાર તથા ઉદરપટલ ત્રાંસો હોવાથી ફેફસાંને વધુ અવકાશ મળે છે. તે પાણીમાં મહત્તમ 20 મિનિટ સુધી રહી શકે છે. અલબત્ત, સામાન્ય શ્વાસોચ્છ્વાસ માટે તે દર પાંચ મિનિટે પાણીની સપાટી પર આવે છે. પટલયુક્ત નસકોરાં, પાણીની અંદર બંધ સ્થિતિમાં હોય છે. તેની આંખો નાની તથા સ્નાયુયુક્ત પોપચાં વડે રક્ષાયેલી હોય છે. દૃષ્ટિ મધ્યમ પ્રકારની, પરંતુ શ્રવણશક્તિ સતેજ હોય છે. સમુદ્રધેનુ એક મૃદુ અને સામાજિક સસ્તન પ્રાણી છે.
પ્રત્યાયન માટે તેઓ તીણા અવાજ(clicks અને chirps)નો ઉપયોગ કરે છે. અહીં નર અને માદા આજીવન યુગલ રચતાં નથી. તેઓ એકાકી તેમજ વસાહતી તરીકે 15થી 20ના ટોળામાં જોવા મળે છે. નિદ્રા દરમિયાન તેનાં બાહ્ય નસકોરાં, પાણીની સપાટી પર દેખાય છે.
નર કરતાં માદાનું કદ મોટું હોય છે. વળી તેની ત્વચા કેશવિહીન કરચલીયુક્ત જોવા મળે છે. તેનો પ્રજનનકાળ અનિશ્ચિત છે; પરંતુ પરિપક્વ પ્રાણી દર ત્રણથી પાંચ વર્ષે પ્રજોત્પત્તિ કરી બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. અહીં ગર્ભાવધિકાળ આશરે 13 માસ જેટલો હોય છે અને સામાન્ય રીતે એક જ બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. જન્મસમયે બચ્ચાંની લંબાઈ 0.9થી 1.22 મી. (3થી 4 ફૂટ) જેટલી અને વજન 27થી 32 કિલો જેટલું રહે છે. માતા તેનાં બચ્ચાંને બે વર્ષ સુધી સ્તનપાન કરાવે છે. 6થી 10 વર્ષની ઉંમરે બચ્ચાં પરિપક્વ બને છે અને પ્રજનન માટે સક્ષમ બને છે. અહીં નવજાતશિશુ જન્મતાંની સાથે જ સપાટી પર તરવાનું તેમજ અવાજ કરવાનું શરૂ કરે છે. આ પ્રાણીની આયુષ્યમર્યાદા 50થી 60 વર્ષની ગણવામાં આવે છે.
સમુદ્રધેનુ તરીકે ઓળખાતા બે વિવિધ પ્રજાતિનાં પ્રાણીઓની લાક્ષણિકતા નીચે પ્રમાણે છે :
(1) મેનેટી (manatee) : આ પ્રાણીના માંસનો સ્વાદ ગોમાંસ જેવો હોવાથી સ્ટેલરે તેનું નામકરણ મેનેટી તરીકે કર્યું હતું. મંદ ગતિથી તરનારા આ શાકાહારી પ્રાણીના ફટકિયા પર ત્રણથી ચાર નખ જોવા મળે છે. તેનો ઉપલો હોઠ સુવિકસિત હોય છે, જે સંવેદનશીલ ગાદી જેવો હોય છે. મુખપ્રદેશની ફરતે ટૂંકા મુખકેશ જોવા મળે છે. પ્રાણીની સામાન્ય લંબાઈ 3.65 મી. (12 ફૂટ) અને વજન 450થી 800 કિલોગ્રામ જેટલું હોય છે. (સૌથી મોટી પ્રાપ્ત થયેલ મેનેટીની લંબાઈ 13 ફૂટ અને વજન 1,587 કિલોગ્રામ નોંધાયેલ છે.) જડબાંનો અગ્ર પ્રદેશ શૃંગી તેમજ દંતપંક્તિયુક્ત હોય છે. મેનેટીના આરક્ષણ માટે અમેરિકામાં ઈ. સ. 1980માં ‘ઑપરેશન સી-કાઉ’ શરૂ થયેલ છે. ઈ. સ. 1998-99ના સર્વેક્ષણ મુજબ આ પ્રાણીની સંખ્યા 100 કરતાં પણ ઓછી જોવા મળી છે. તેની સંખ્યામાં નોંધાયેલ ઘટાડો, ખાસ કરીને તિવારનો વિનાશ, પ્રદૂષિત પાણીની અસર, ગરમ પાણીનો કચરો વગેરે પરિબળો પર અવલંબે છે. કારણ કે આ પરિબળો તેના ખોરાકનો નાશ કરે છે, તેમજ વસવાટ પર પ્રતિકૂળ અસર દર્શાવે છે. તેના પ્રચલનનો દર 8 કિલોમિટર/કલાક છે.
મેનેટીને ટ્રાઇકેકિડી (trichechidae) કુળની પ્રજાતિ ટ્રાઇકેકસ(trichechus)માં સમાવવામાં આવે છે. આ પ્રજાતિની ત્રણ જાતિઓ નીચે પ્રમાણે છે :
(i) ટ્રાઇકેકસ મેનેટસ (trichechus manatus) (વેસ્ટ ઇન્ડિયન મેનેટી).
(ii) ટ્રાઇકેકસ સેનેગેલેન્સીસ (trichechus senegalenses) (વેસ્ટ આફ્રિકન મેનેટી).
(iii) ટ્રાઇકેકસ ઇનન્ગ્વિશ (trichechus inunguis) (ઍમેઝોનિયમ મેનેટી).
(2) ડુગોંગ (dugong) : પાણીમાં તરતી ડુગોંગનો આકાર અડધો મનુષ્યનો અને અડધો મત્સ્ય જેવો દેખાતો હોવાથી તેને ‘મત્સ્યકન્યા’નું બિરુદ આપેલું છે. તેની પૂંછડી વહેલ અને ડૉલ્ફિન સાથે સામ્ય ધરાવે છે. ગ્રીવાનો સદંતર અભાવ અને દેહ નળાકાર હોય છે. સુવિકસિત ઉપલા હોઠ પર ‘યુ’ આકારની ચપટી તકતી જેવી રચના જોવા મળે છે. પરિપક્વ ડુગોંગમાં (12 વર્ષની ઉંમરે) નર પ્રાણી દંતશૂળ જેવી રચના ધરાવે છે. તેનું પ્રચલન ગરિમાપૂર્ણ હોય છે. પ્રજનનકાળ દરમિયાન નર પ્રાણી લડવા માટે દંતશૂળનો ઉપયોગ કરે છે. નર અને માદા પ્રાણીની ઓળખ માટે તેના વક્ષ બાજુએ આવેલ જનનછિદ્ર જોવામાં આવે છે. નરમાં તે ડૂંટી પાસે અને માદામાં તે મળદ્વારની અગ્ર બાજુએ આવેલ હોય છે. દંતપંક્તિમાં દાંતોની સંખ્યા ઓછી, પરંતુ તેમાં ક્રમશ: વધારો થતો રહે છે. આવી વૃદ્ધિ પામતી દાઢોને માર્ચિંગ મોલર્સ (marching mollers) કહે છે.
ડુગોંગમાં ચરબીનું પ્રમાણ ઓછું હોવાથી ઠંડું પાણી સહન કરવાની ક્ષમતા ઓછી જોવા મળે છે. તદુપરાંત શાકાહારી હોવાથી મંદ ચયાપચય જોવા મળે છે. આ પ્રાણીની વિશિષ્ટતામાં, તેનાં બંને ફેફસાં વિભાજિત ઉરસગુહામાં બે ઉદરપટલો વડે રક્ષિત જોવા મળે છે. વાતવિનિમય દરમિયાન શુદ્ધીકરણની ક્ષમતા 90 % જેટલી હોય છે. તે દિવસ દરમિયાન 45થી 68 કિલોગ્રામ ખોરાક લઈ શકે છે, જે તેના શરીરના વજનના 10 %થી 15 % જેટલો કહી શકાય.
આ પ્રાણીની ઉંમર નક્કી કરવા માટે તેનાં કર્ણાસ્થિ પરનાં વલયોની સંખ્યા ગણવામાં આવે છે. આ પ્રાણી કંઈક અંશે નિશાચર છે. આથી દિવસ દરમિયાન આરામ અને રાત્રિ દરમિયાન ખોરાક ગ્રહણ કરે છે. માંસ અને તેલ માટે તેનો શિકાર થતો હોવાથી તેની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળે છે.
સ્ટિલરની સમુદ્રધેનુ (સમુદ્રગાય). આ સસ્તન દરિયાઈ પ્રાણી (બેરીંગની સામુદ્રધુની) કિનારાના છીછરા પાણીમાં જોવા મળે છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં આ પ્રાણી નામશેષ થવાની સ્થિતિમાં હતું. આ પ્રાણીની માહિતી સ્ટિલરે (નાવિકીક) પ્રથમ આપી હતી.
ડુગોંગને ડુગોંગીડી (dugongidue) કુળની પ્રજાતિ ડુગોંગ(dugong)માં વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. જેની બે જાતિઓ આ પ્રમાણે છે :
(1) ડુગોંગ ડુગોન (dugong dugon).
(2) હાઇડ્રોડેમેલિસ જિગાસ (hydrodemalis gigas) (સ્ટેલર કાઉ).
વર્ગીકરણ : સમુદાય – મેરુદંડી (chordata), ઉપસમુદાય – પૃષ્ઠવંશી (vertebrata), વિભાગ – હનુધારી (gnathostomata), પ્રવર્ગ – ચતુષ્પાદ (tetrapoda), વર્ગ – સસ્તન (mammalia), ઉપવર્ગ – યુથેરિયા (eutheria); શ્રેણી – સાઇરેનિયા (sirenia).
દિલીપ શુક્લ