માનવશાસ્ત્ર (anthropology)

માનવને કેન્દ્રમાં રાખીને તેને અનુલક્ષીને થતા વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનું શાસ્ત્ર. વસ્તુત: આ શાસ્ત્ર એક બાજુ પ્રાણી તરીકે માનવની ઉત્પત્તિ, પ્રાચીન તથા આધુનિક માનવપ્રજાતિનાં શારીરિક લક્ષણો, તેની સમાનતાઓ તથા વિભિન્નતાઓનું વિશ્લેષણ કરે છે તો બીજી બાજુ માનવે સર્જેલી ભૌતિક સંસ્કૃતિ, આવાસ, સાધનો, રાચરચીલું, પોશાક, ઘરેણાં, હથિયારો, કલા, શિલ્પ, સંગીત તથા સામાજિક સંસ્કૃતિમાં ભાષા, સાહિત્ય, ધર્મ, માન્યતાઓ, રૂઢિઓ, પ્રથાઓ, રિવાજો, પરંપરાઓ, લગ્ન, કુટુંબ, સગાઈવ્યવસ્થા, અર્થવ્યવસ્થા, રાજકીય નિયમન વગેરે સંસ્થાઓની રચના તથા કાર્યવ્યવસ્થા, આદિમ જૂથો, એથ્નિક જૂથોથી માંડી આધુનિક સમુદાયોના સંબંધમાં ઉત્પત્તિ અને વિકાસની પ્રક્રિયાનું, તેમાં થતા ફેરફારો, તેના પ્રશ્નો અને તેના ઉકેલ વગેરે બાબતોને આવરી લેતું વિશાળ અભ્યાસફલક ધરાવે છે. તે માનવ અને તેનાં કાર્યોનો જેટલો વિસ્તાર અભ્યાસમાં સમાવે છે તેટલું વિશાળ ફલક અન્ય કોઈ વિજ્ઞાનનું નથી. તે એક બાજુ માનવશરીરનો અભ્યાસ કરતું હોઈ પ્રાકૃતિક કે ભૌતિક વિજ્ઞાન છે તો બીજી બાજુ સામાજિક વિજ્ઞાન પણ છે. તે વિવિધ ભૌતિક તથા સામાજિક વિજ્ઞાનો સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ ધરાવે છે. આથી સર્વ વિજ્ઞાનોમાં એક મહત્વના અને અગત્યના વિજ્ઞાન તરીકે તેનું મહત્વ સ્થપાયું છે.

યુરોપમાં નવજાગૃતિકાળ પછી ભૌતિક વિજ્ઞાનોની સાથે સામાજિક વિજ્ઞાનોનો વિકાસ થયો, જેમાં ભૂગોળ, ખગોળ, અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રનો વિકાસ થયો. ઉપરાંત માનવસંસ્કૃતિ પરત્વે ભાર મુકાતાં તેમાંથી માનવશાસ્ત્રનો વિકાસ થયો. આ વિજ્ઞાનની પાયાની ભૂમિકા ફ્રેન્ચ વૈજ્ઞાનિક સેન્ટ સાઇમન (1760–1825) દ્વારા બંધાઈ અને ઓગુસ્ત કૉમ્તે(1798–1857)થી વૈજ્ઞાનિક પાયો નંખાયો. 19મી સદીમાં. બ્રિટિશ વહીવટકારોએ વિશ્વમાં પોતાની હકૂમત હેઠળના દેશોમાં શાસનને મજબૂત કરવા આફ્રિકા, ભારત તેમજ એશિયાના અન્ય દેશોમાં અને અમેરિકા વગેરેમાં સ્થાનિક પ્રજા વિશેની–જીવન, રીતરિવાજો, પ્રથાઓ, ભાષા, ધર્મ, અર્થવ્યવસ્થા, મહેસૂલ વગેરે વિશે–માહિતી એકઠી કરવાના પ્રયત્નો કર્યા. આ સંદર્ભમાં પ્રવાસીઓ, વેપારીઓ, મિશનરીઓ અને વહીવટી અધિકારીઓ દ્વારા વિવિધ પ્રકારનાં વર્ણનોવાળી વિપુલ સામગ્રી બહાર આવી. આ બધાંને આધારે માનવસંસ્કૃતિ, ધર્મ, સ્વભાવ વગેરે વિશે કેટલાક વિદ્વાનોએ અભિધારણાઓ બાંધવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ ‘આરામખુરશીના વિદ્વાનો’ (armchair scholars) તરીકે ઓળખાયા.

આ પછી 19મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં માનવશાસ્ત્રનું અધ્યયનક્ષેત્ર અને અભ્યાસપદ્ધતિ અંગેનું માળખું વિવિધ વિદ્વાનો દ્વારા આકાર પામ્યું. એમાં વિવિધ સમુદાયોના વ્યવસ્થિત અભ્યાસો બહાર આવતાં માનવ-સંસ્કૃતિ અને તેના વિકાસના તુલનાત્મક અધ્યયનમાંથી સિદ્ધાંતો તારવવાની શરૂઆત થઈ. આમાં સર હેનરી માઇન(1861)ના ‘એન્શ્યન્ટ લૉ’, લોવિસ હેનરી મૉર્ગન(1870)ના ‘સિસ્ટિમ ઑવ્ કૉન્સૅન્ગ્વિનિટી ઍન્ડ ઍફિનિટી ઑવ્ ધ હ્યૂમન ફૅમિલી’ અને ઈ. બી. ટાઇલર (1871) કૃત ‘પ્રિમિટિવ કલ્ચર’ તેમજ એમાઇલ ડર્કહૅમ (1893–95) દ્વારા સામાજિક વર્તનના અભ્યાસનો પાયો નંખાયો. એમાંથી માનવશાસ્ત્રનું અભ્યાસક્ષેત્ર અને તેની અભ્યાસપદ્ધતિઓ અંગેનું માળખું આકાર પામ્યું. આ સમય દરમિયાન ચાર્લ્સ ડાર્વિન(1859)ના અભ્યાસે ઉત્ક્રાન્તિવાદની ભૂમિકા પૂરી પાડી અને માનવશાસ્ત્રને એક વિજ્ઞાન તરીકે સ્થાપવામાં મદદ મળી. હબર્ટ સ્પેન્સર (1876) અને હૉબહાઉસે ડાર્વિનના વિચારોની અસર હેઠળ માનવસમાજ, લગ્ન, કુટુંબ, ધર્મસંસ્થા વગેરેની ઉત્પત્તિમાં ઉત્ક્રાન્તિવાદના સિદ્ધાંતને લાગુ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. આદિકપિ(ape)માંથી મનુષ્ય ક્રમશ: પ્રગતિ કરતાં શારીરિક વિકાસ થતાં આજની સ્થિતિએ પહોંચ્યો છે તેવી માન્યતા વિકાસ પામી. બીજી બાજુ આદિમ સમુદાયોના અભ્યાસો પરત્વેનો ઝોક વધ્યો અને નક્કર માહિતી મેળવવા પર ભાર મુકાયો તથા તુલનાત્મક સંશોધન-પદ્ધતિનો ઉદભવ થયો. મૅકલે નન, ટેઇલર અને મૉર્ગનના અભ્યાસોથી ઉત્ક્રાન્તિવાદની ટીકા થઈ અને વાસ્તવિક હકીકતોના આધારે તારણો આપવાનો પ્રયત્ન થયો.

20મી સદીમાં જેમ્સ ફ્રેઝર દ્વારા 1922માં ‘Golden Bough’ દ્વારા પ્રત્યક્ષ નિરીક્ષણોવાળી માહિતીની રજૂઆત થઈ. ઉત્ક્રાન્તિવાદની ટીકા થઈ તથા સાંસ્કૃતિક પ્રસારનો વિચાર રજૂ થયો. આ બાબતને જી. ઈ. સ્મિથ (1871–1973), ડબ્લ્યૂ. જે પેરી (1887–1949), ડબ્લ્યૂ. એચ. રિવર્સ (1914), જર્મન માનવશાસ્ત્રી એફ રિટ્ઝલે, એફ. ડબ્લ્યૂ. સ્મિથ (1868–1954), અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી ફ્રાન્સ બોઆસ (1928), એલ. એ. ક્રોબર (1923) વગેરે દ્વારા સમર્થન મળ્યું તથા કલ્પના કે માની લીધેલી વિગતોને બદલે વાસ્તવિક હકીકતો મેળવી તેને આધારે સૈદ્ધાંતિકીકરણ કરવા પર ભાર મુકાયો તથા પ્રત્યક્ષ અભ્યાસોની પ્રણાલિકાનું મહત્વ સ્થપાયું. આ સમય દરમિયાન રેડક્લિફ બ્રાઉન (1922), મેલિનૉવ્સ્કી (1922), માર્ગરેટ મીડ (1928), રૉબર્ટ રેડફીલ્ડ (1953), લૉવી સ્ટ્રોસ (1966) વગેરે માનવશાસ્ત્રીઓએ માનવશાસ્ત્રના અધ્યયનમાં પ્રત્યક્ષ ક્ષેત્રકાર્યની અનિવાર્યતા અને સામાજિક સંરચના તથા તેનાં કાર્યાત્મક પાસાંઓનાં અધ્યયનો પરત્વેનો નવો અભિગમ આપ્યો તેમજ સામાજિક સંસ્થાઓને સમજવા પર ભાર પણ મૂક્યો. ઈ. ઈ. ઈવાન્સ પ્રિચાર્ડે (1951) માનવશાસ્ત્રમાં ઐતિહાસિક પદ્ધતિની ઉપયોગિતા દર્શાવી. રૉબર્ટ રેડફીલ્ડ અને મિલ્ટન સિંગરે (1972) લઘુ સમુદાયોના અધ્યયનની ઉપયોગિતા સ્પષ્ટ કરી તથા સાંસ્કૃતિક લઘુ તથા બૃહદ્ પરંપરાઓ પરત્વે ધ્યાન ખેંચ્યું. માર્ગરેટ મીડ (1944) અને રૂથ બેનેડિક્ટે (1934) માનવશાસ્ત્રમાં મનોવૈજ્ઞાનિક અભિગમ સ્થાપ્યો. લૉવી સ્ટ્રોસે (1966) સાંસ્કૃતિક સાપેક્ષતાના સિદ્ધાંતને નકાર્યો અને નૂતન ઉત્ક્રાંતિની સામાજિક પરિકલ્પનાને ટેકો આપ્યો. તેમણે દંતકથાના ઊંડાણભર્યા અધ્યયનને મહત્વ આપ્યું, વિકસિત અને ઓછા વિકસિત સમુદાયો વચ્ચેનું અંતર કાયમી છે તે વાતને રદિયો  આપ્યો અને અનુકૂલન દ્વારા સામાજિક પરિવર્તનની પ્રક્રિયા વધુ વેગવાન બને છે તે બાબત પ્રશાંત મહાસાગરના ટાપુઓમાં દેખાતા પરિવર્તન પરથી સ્પષ્ટ કર્યું.

20મી સદીના મધ્યકાળમાં તો માનવશાસ્ત્રે અધ્યયનમાં સામાજિક સંરચનાત્મક તથા સામાજિક કાર્યાત્મકતાના અભિગમો અપનાવી સૈદ્ધાંતિક ઉચ્ચતા પ્રાપ્ત કરી. ક્ષેત્રકાર્ય દ્વારા પ્રત્યક્ષ અધ્યયનપદ્ધતિનું નિર્માણ કર્યું અને તુલનાત્મક પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરી વિવિધ સમુદાયોનાં અધ્યયનોમાંથી સૈદ્ધાંતિકીકરણ કર્યું. માનવજીવનનાં વિવિધ પાસાંઓ પરત્વેનાં અધ્યયનોમાંથી માનવશાસ્ત્રની વિવિધ વિશેષ શાખાઓ વિકાસ પામી. આમાંથી વ્યવહારલક્ષી માનવશાસ્ત્રનો વિકાસ થયો. રેડમંડ ફર્થ (1955) દર્શાવે છે કે માનવશાસ્ત્રે ‘સોશ્યલ એન્જિનિયરિંગ’નું કામ કર્યું છે. તે આદિમ સમાજ અને આધુનિક સમાજો વચ્ચે એક સેતુ બાંધવાનું કાર્ય કરે છે. કલખોન (1950) દર્શાવે છે કે માનવશાસ્ત્રી સમાજના એક ડૉક્ટર તરીકે સામાજિક રોગોનું નિદાન અને પરીક્ષણ કરે છે, તથા તેનો ઉપચાર કરવાનું પણ કાર્ય કરે છે. આમ તે ‘સોશ્યલ મેડિસિન’નું કામ કરતું પણ થયું છે. ભારતમાં શરદચંદ્ર રૉયે ઉરૉવ આદિજાતિના સંદર્ભમાં પેદા થયેલા સંઘર્ષને ખાળવામાં ભાગ ભજવ્યો હતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં કોરિયાના યુદ્ધમાં, આફ્રિકામાં આદિવાસી જાતિઓમાંના સંઘર્ષને ટાળવામાં માનવશાસ્ત્રીઓએ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. રૂથ બેનેડિકટે (1946) જાપાનીઓ વિશેનો રાષ્ટ્રીય ચારિત્ર્યનો અભ્યાસ કરવામાં તેમજ એલટન મેયો, ગાર્ડનર મરફી, વ્હાઇટ વગેરેએ આધુનિક ઔદ્યોગિક સમસ્યાઓ હલ કરવામાં માનવશાસ્ત્રીય ર્દષ્ટિકોણનો ઉપયોગ કર્યો હતો. આમ જનસંખ્યા, લઘુમતી કોમો, એથ્નિક સમુદાયો વચ્ચેના સંઘર્ષો ટાળવામાં, સામાજિક સ્વાસ્થ્ય, અપરાધચિકિત્સા, ગ્રામપુનર્નિર્માણ, ગ્રામપુનર્વસવાટ વગેરેમાં માનવશાસ્ત્રનું જ્ઞાન આધુનિક સમાજને ઘણું સહાયક થયું છે.

પેટાશાખાઓ

માનવશાસ્ત્ર માનવીનો સર્વાંગીણ અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર હોઈ તેનું અભ્યાસક્ષેત્ર ઘણું વિસ્તૃત છે. 20મી સદીમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી તેની પેટાશાખાઓ દ્વારા વિશેષીકરણ શરૂ થયું. આજે તેણે ભૌતિક વિજ્ઞાનો તથા સામાજિક વિજ્ઞાનો સાથે સંબંધ વિકસાવી માનવ, તેનાં કાર્યો તથા સમસ્યાના સંદર્ભમાં વિવિધ પેટાવિજ્ઞાનો વિકસાવ્યાં છે. જીવવિજ્ઞાનના સાથ દ્વારા ‘શારીરિક માનવવિજ્ઞાન’, ગણિતના સાથ દ્વારા ‘મેથેમૅટિકલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ભૂગોળના સાથ દ્વારા ‘ઈકોલૉજિકલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, પુરાતત્વના સાથથી ‘આર્કિયોલૉજિકલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ભાષાશાસ્ત્રના સાથથી ‘લિંગ્વિસ્ટિક ઍન્થ્રોપૉલોજી’, અર્થશાસ્ત્રના સાથથી ‘ઈકોનૉમિકલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, સમાજશાસ્ત્રના સાથથી ‘સોશ્યલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, શિક્ષણશાસ્ત્રના સાથથી ‘એજ્યુકેશનલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, રાજ્યશાસ્ત્રના સાથથી ‘પોલિટિકલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’ જેવાં આગવાં પેટાશાસ્ત્રો કે શાખાઓ વિકસાવી છે. તે ઉપરાંત માનવજીવનનાં પાસાંઓને સમજવા માટે ‘રુરલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘અર્બન ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘મરીન ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘વિમેન ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘એજિંગ ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘મેડિસિન ઍન્થ્રોપૉલોજી’, ‘ઍન્થ્રોપૉલોજી ઑવ્ ડેવલપમેન્ટ’, ‘એપ્લાઇડ ઍન્થ્રોપૉલોજી’ ‘સ્પિરિચ્યુઅલ ઍન્થ્રોપૉલોજી’ વગેરે જેવી આગવી પેટા વિજ્ઞાન-શાખાઓ પણ તેણે વિકસાવી છે. અહીં તેની મુખ્ય શાખાઓ વિશે વિચાર કરીશું.

શારીરિક માનવશાસ્ત્ર : આ વિજ્ઞાન જીવવિજ્ઞાન અને તેનાં પેટાવિજ્ઞાનો માનવસ્વરૂપશાસ્ત્ર (human morphology), માનવ-ઉત્પત્તિશાસ્ત્ર (human genetics), માનવમિતિશાસ્ત્ર (anthropometery), રક્તવિજ્ઞાન (serology) વગેરેની મદદ લઈને માનવીનું ‘એક જૈવકીય પ્રાણી’ તરીકે તેની ઉત્પત્તિ, શારીરિક અવયવોનું બંધારણ, ઘાટ, લંબાઈ-પહોળાઈ, રંગ-રૂપ, પ્રકૃતિ તથા તેની વિભિન્નતાઓનું અધ્યયન કરે છે. સસ્તન પ્રાણીઓ, વાનર, એપ વાનર, આદિમાનવ, મેધાવી માનવથી આધુનિક માનવશરીર, તેનાં લક્ષણો, પ્રજાતિજૂથો અને તેનું વર્ગીકરણ વગેરેને સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે, જેમાં રક્તવિજ્ઞાનનો ઉપયોગ આજે મહત્વનો બન્યો છે. મનુષ્ય અંદાજે પાંચ કરોડ વર્ષો પહેલાં સૃષ્ટિમાં આવ્યો હશે. તે વાંદરામાંથી ઊતરી આવ્યો નથી, તથા ઉચ્ચ કોટિના ગોરીલા, ચિમ્પાન્ઝીની જાતનો પણ નથી તે વાત આ વિજ્ઞાને સ્પષ્ટ કરી છે. માનવ તેના શારીરિક બંધારણ અને મગજના વિકાસને લીધે પશુજગતથી જુદો પડ્યો છે તથા બુદ્ધિ તથા હાથનો ઉપયોગ કરી તેણે સાધનો અને સંસ્કૃતિનું સર્જન કર્યું છે. માનવશરીરની શારીરિક ભિન્નતાઓ છતાં માનવજીવન એકસરખું છે તથા જાતિજૂથોના ભેદો અને ભ્રમોને દૂર કરવામાં આ વિજ્ઞાને ઘણો મોટો ફાળો આપ્યો છે. માનવશરીરના વિકાસમાં અનેક પરિબળોએ ભાગ ભજવ્યો છે. તથા માનવે અનેક કારણોસર ઘણાં સ્થળાંતરો કર્યાં છે, તેથી આંતરપ્રજનન અને સંમિશ્રણ ઘણું થયું છે. પરિણામે માનવશરીરનાં લક્ષણોમાં ભેળસેળ થયેલી છે. તેથી આજે કોઈ શુદ્ધ જાતિજૂથો જોવા મળતાં નથી. આધુનિક શારીરિક માનવશાસ્ત્ર આજે માત્ર શારીરિક રચનાની માહિતી પૂરતું મર્યાદિત ન રહેતાં તે વિશ્વનાં વિવિધ વસતીજૂથોના રચનાતંત્રને તથા તેની કાર્યવાહી, તેનાં ક્ષય અને વૃદ્ધિ, વિકાસગતિ (growth rate) વગેરે પણ સ્પર્શતું રહ્યું છે. વધુમાં અમેરિકન પ્રો. શેરવુડ વૉશબર્નના મત મુજબ તેને ‘નૂતન શારીરિક માનવશાસ્ત્ર’ (new physical anthropology) તરીકે ઓળખાવી તેના અભ્યાસમાં માનવઉત્પત્તિને કેન્દ્રમાં રાખી માનવજૂથોમાં ભૂતકાળ અને વર્તમાનમાં થતાં જનીનિક (genetic) રૂપાંતરો વિશે સંશોધનો કરવા પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.

સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્ર : માનવે પોતાના જીવનને ચલાવવા માટે પોતાની બુદ્ધિ અને અંગોનો ઉપયોગ કરીને કોઈ ને કોઈ પ્રકારની એક વ્યવસ્થાનું સ્વરૂપ ઊભું કર્યું છે. આ સમગ્ર વ્યવસ્થાસ્વરૂપને ‘સંસ્કૃતિ’ કહેવામાં આવે છે. આ સંસ્કૃતિના સર્જનથી તે પશુસમાજથી જુદો પડ્યો છે. આ સંસ્કૃતિ માનવસમાજનો વારસો છે. પરંતુ તે શારીરિક અંગોની જેમ આનુવંશિક નથી. તે બુદ્ધિ તથા અંગોથી શીખી શકાય છે. આમ સંસ્કૃતિ માનવે શીખેલા વ્યવહારોનો સરવાળો કે સંકલન છે, જે તેનો વિશાળ અનુભવવારસો છે. તે માનવથી પર છે. માનવવ્યવહારોનું તે નિયંત્રણ કરે છે તથા માનવસમાજનું પોષણ કરે છે. સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્ર માનવીની આ ‘સંસ્કૃતિ’નો અભ્યાસ કરે છે. તેથી કેટલાક તેને ‘સંસ્કૃતિશાસ્ત્ર’ (culturology) નામે પણ ઓળખાવે છે. આ સંસ્કૃતિનાં ભૌતિક અને અભૌતિક એમ બે પાસાં છે. ભૌતિક સંસ્કૃતિમાં સાધનો, વાસણો, વસવાટવ્યવસ્થા, આવાસરચના, પોશાક, શૃંગાર, હથિયારો વગેરેનું અધ્યયન થાય છે. જ્યારે અભૌતિક સંસ્કૃતિમાં ભાષા, કલા, સંગીત, નૃત્ય, વાદ્યો, રિવાજો, પ્રથાઓ, રૂઢિઓ, માન્યતાઓ, શ્રદ્ધાઓ તથા કુટુંબ, લગ્ન, સગાઈસંબંધ, કુળ, રાજ્ય, અર્થ, ધર્મસંસ્થાઓ, સામાજિક નિયમનવ્યવસ્થા, ખેતી, શિકાર, પશુ-પંખીપાલન અને તેનો ઉપયોગ કરવાની કલા, મચ્છીમારી, સિંચાઈ, વેપાર, વિનિમયવ્યવસ્થા, નાણાવ્યવસ્થા, સંપત્તિની માલિકીની ભાવના તથા તેનાં સ્વરૂપો, લિપિ, વણાટકામ, છપાઈ, જમીન, પાણી અને હવા તથા અંતરીક્ષમાં ચાલવાનાં તથા લડવાનાં સાધનો, ઍટમ અને ટૅકનૉલૉજીની શોધ વગેરેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. ઉપરાંત તે બધી વ્યવસ્થામાં આવતાં પરિવર્તનો, સમસ્યાઓ તથા તેનાં પરિબળો વગેરેના અભ્યાસવિસ્તારનો સમાવેશ કરે છે. આ વિશાળ ફલકવાળા અભ્યાસવિસ્તાર માટે તે વિવિધ સામાજિક વિજ્ઞાનોનાં જ્ઞાનોનો ઉપયોગ કરે છે અને વિભિન્ન માનવસમુદાયો, એથ્નિક જૂથો, આદિમ-જાતિઓ, પ્રજાતિજૂથો, ગ્રામીણ તથા શહેરી સમુદાયો, ઔદ્યોગિક સમુદાયો વગેરેની આંતરવ્યવસ્થા અને વર્તનો, સર્જનોનો–તેના સમગ્રપણા(holistic opproach)ના અભિગમથી અભ્યાસ કરે છે.

માનવજાતિવિજ્ઞાન : એ સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્રની મહત્વની શાખા ગણાય છે. તેમાં વિવિધ માનવસંસ્કૃતિઓ અને સમૂહોના જીવન-ઇતિહાસનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. તે ખાસ કરીને પ્રાથમિક કે આદિમ જાતિસમુદાયોનાં કુટુંબ, લગ્ન, સગાઈ, અર્થપ્રવૃત્તિઓ, કાયદો, સરકાર, ધર્મ, ભૌતિક, સાંસ્કૃતિક ટૅકનૉલૉજી, ભાષા, ચિત્રકલા, સ્થાપત્ય, સંગીત, નૃત્ય, લોકવાર્તાઓ, પૌરાણિક આખ્યાનો વગેરે – આદિ માનવસમાજનાં સર્વ પાસાંઓનો તથા તેમનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરે છે.

માનવજાતિવર્ણન પણ સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્રનું એક મહત્વનું અંગ છે. અગાઉ વિવિધ મુસાફરો, પ્રવાસીઓ, વેપારીઓ, મિશનરીઓ અને વહીવટદારો દ્વારા વિવિધ માનવસમુદાયો વિશેનાં – રિવાજો, પ્રથાઓ, ધર્મ, સંસ્કૃતિ વગેરે અંગેનાં–વર્ણનો બહાર આવ્યાં ત્યારે તે માનવજાતિવર્ણનોને નામે ઓળખાતાં હતાં, જે સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્રના વિકાસના પ્રાથમિક સ્વરૂપ કે તબક્કારૂપ હતાં. એ પછી 19મી સદીમાં તાલીમ પામેલા વિવિધ માનવશાસ્ત્રીઓ પહેલપ્રથમ અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી ફ્રાન્સ બોઆસ(1858–1942)થી પ્રત્યક્ષ નિરીક્ષણો અને મુલાકાતની પદ્ધતિ દ્વારા આદિમ સમાજો વિશે શાસ્ત્રીય વર્ણનો આપવાની શરૂઆત થઈ.

સામાજિક માનવશાસ્ત્ર (social anthropology) : સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્ર સમગ્ર સંસ્કૃતિ અને તેનાં વિવિધ સ્વરૂપોનો અભ્યાસ કરે છે. જ્યારે સામાજિક માનવશાસ્ત્રમાં સંસ્કૃતિના ભાગરૂપ એવા સમાજનાં સામાજિક માળખાંઓ(social structures)ના અભ્યાસને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને સામાજિક સંબંધોનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરવામાં આવે છે. આ વિજ્ઞાનનો વિકાસ ઇંગ્લૅન્ડમાં 1920ની આસપાસ એમિલ ડર્ખેમ, રેડક્લિફ બ્રાઉન, મેલિનૉવ્સ્કીના વિચારોમાંથી થયો છે. સામાજિક ઘટનાઓને સમજવા માટે ઉત્ક્રાન્તિવાદી અભિગમને બદલે રચનાતંત્રીય અને કાર્યવાદી અભિગમ દાખલ થયો છે. તથા સામાજિક સંસ્થાઓ અને તેના આંતરગુંફનને સમજવા તુલનાત્મક અભ્યાસની શરૂઆત થાય છે. લૉવી સ્ટ્રોસ (1949) દર્શાવે છે કે માનવીને બે પ્રકારે દર્શાવી શકાય : (1) ઉપકરણનિર્માણકારી, (2) સામાજિક પ્રાણી તરીકે. માનવીનો જો ઉપકરણનિર્માણ કરનાર પ્રાણી તરીકે અભ્યાસ કરીએ અને પછીથી સામાજિક પ્રાણી તરીકે સંસ્થાઓના અભ્યાસને અગત્ય આપીએ તો તે સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્રનો વિષય બને છે. પરંતુ માનવીને પ્રથમ સામાજિક પ્રાણી તરીકે સ્વીકારી તેણે વિકસાવેલી સામાજિક સંસ્થાઓ અને સંબંધોના અભ્યાસને મહત્ત્વ આપી પછી તેનાં ઉપકરણોના નિર્માણને વિચારીએ તો તે સામાજિક માનવશાસ્ત્રના અભ્યાસનો વિષય બને છે.

આમ, સમાજ-માનવશાસ્ત્ર સમગ્ર સંસ્કૃતિનો  ‘whole’ તરીકે અભ્યાસ કરતું નથી. પરંતુ સંસ્કૃતિના ભાગરૂપ સામાજિક સંસ્થાઓ કે – કુટુંબ, સગાઈસંબંધો, લગ્ન, અર્થ, ધર્મ, રાજ્યસંસ્થાઓ, માન્યતાઓ, તેની વ્યવસ્થા તથા નિયમનતંત્રોનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરનારું શાસ્ત્ર છે. તેથી કેટલાક વિદ્વાનો તેને ‘તુલનાત્મક સમાજશાસ્ત્ર’ (comparative sociology) તરીકે પણ ઓળખાવે છે. પરંતુ તે પોતાના અભ્યાસમાં આદિમ સમુદાયોને પ્રાથમિકતા જરૂર આપે છે.

સાધારણ રીતે વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસોમાં અભ્યાસનું સ્વરૂપ સરળતામાંથી જટિલતા તરફની પ્રક્રિયાવાળું હોય છે. એટલે સરળ સમુદાયોના અધ્યયનથી જટિલ વિશાળ સમુદાયોના અધ્યયન તરફ જવું સુગમ હોય છે. આદિમ સમુદાયો કદમાં નાના, પ્રાથમિક જીવનસ્વરૂપની સમાજરચનાવાળા, સરળ અને સાદું રચનાતંત્ર ધરાવનારા હોઈ તેમનું અધ્યયન, આધુનિક જટિલ સામાજિક રચનાતંત્રો કરતાં આવા સરળ સમુદાયોના અધ્યયનથી જે જ્ઞાન, અનુભવ મળે છે તેના આધારે આધુનિક, વિશાળ અને જટિલ સમુદાયોને સમજવામાં તથા તેનું વિશ્લેષણ કરવામાં સહાયક બને છે. બીજું, આદિમ સમુદાયો માનવ-સાંસ્કૃતિક વારસાની કડી સમા હોઈ તેમના અભ્યાસો જેટલા જલદીથી થઈ શકે તેટલા જલદીથી કરી લેવા જરૂરી છે; તથા સંપર્કોને પરિણામે ઝડપી પરિવર્તનોથી તેમનાં વિશિષ્ટ સાંસ્કૃતિક તત્વો નાશ પામે તે પહેલાં તેમના અધ્યયન દ્વારા તેમનો વારસો જાળવવા શક્ય તેટલા ઉપાય કરી લેવા તે આવશ્યક છે.

ત્રીજું, તેમનામાં માનવજીવનની વાસ્તવિકતા અને સ્વાભાવિકતાની ઝલક વધુ જોવા મળે છે. માનવશાસ્ત્રી કલખોન (1949) દર્શાવે છે કે માનવસભ્યતાને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે આદિમ સમુદાયોનું અધ્યયન એક સરળ માર્ગ છે. રેડમંડ ફર્થ (1964) દર્શાવે છે કે તેથી સૂક્ષ્મદર્શીય અભ્યાસો કરવામાં સરળતા રહે છે, જે દ્વારા બૃહદ્ર્શીય (macrocosm) અભ્યાસો કરવાની તક મળે છે. ઉપરાંત વિશ્વમાં ઘણા આદિમ સમુદાયો સભ્ય સમાજના સંપર્કમાં આવવાને કારણે જે સાંસ્કૃતિક સંઘાત થયો છે તેથી તેઓ તેમનાં સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો ગુમાવતા જાય છે. આ સ્થિતિ અમેરિકામાં રેડ ઇંડિયનોમાં, દક્ષિણ અમેરિકામાં, આફ્રિકા, અગ્નિ એશિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા, ભારતમાં ટોડા, નાગા તથા આસામની જાતિઓમાં વિશેષ જોવામાં આવે છે. વેરિયર એલ્વિન (1943) તેને સાંસ્કૃતિક પતન(Loss of Nerves)ની સ્થિતિ ગણાવે છે. આવા સમુદાયો અત્યંત નિરાશાજનક સ્થિતિમાં છે. પોતાનાં સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો પ્રત્યેની શ્રદ્ધા ડગી ગઈ છે અને નવામાં શ્રદ્ધા બેઠી નથી. તેથી ત્રિશંકુ જેવી સ્થિતિ પેદા થઈ છે. આમ સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનની સ્થિતિએ તેમને માટે વિશિષ્ટ સમસ્યાઓ ઊભી કરી છે. આ સ્થિતિ સમાજમાનવશાસ્ત્રીને એક નવી દિશા તરફના અધ્યયન માટે દોરે છે.

વ્યવહારલક્ષી માનવશાસ્ત્ર : માનવશાસ્ત્રની આ પેટાશાખા છે. માનવસમાજોમાં આવતાં પરિવર્તનોને સમજી તેને નિયંત્રિત કરવામાં મદદરૂપ થઈ તે અંગેના સિદ્ધાંતોને સ્પષ્ટ કરવા તથા તેમની સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે માનવશાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવાનું કાર્ય તે કરે છે. માનવશાસ્ત્ર આદિમ સમાજો અને તેમની સંસ્કૃતિને અભ્યાસમાં મહત્વ આપતું હોઈ શરૂઆતના સમયમાં બ્રિટિશ વહીવટદારો, રાજ્યકર્તાઓ, વેપારીઓ તથા મિશનરીઓ સાથેનો તેમનો સંપર્ક થયો હતો. આ સાંસ્કૃતિક સંપર્કને પરિણામે આદિમ સમાજો પર પોતાના વિચારો, રિવાજો, આચારો, ધર્મ લાદવાના તથા રાજકીય પ્રભુત્વ સ્થાપવાના પ્રયત્નો કરેલા હતા. આદિમ સમાજોએ તેનો સમયે સમયે વિરોધ કર્યો અને તેમાંથી સંઘર્ષો પણ થયા છે. આમ સાંસ્કૃતિક સંપર્કને પરિણામે પેદા થયેલી સમસ્યાઓને સમજવા તથા તેના ઉકેલ માટે માનવશાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવાનું કાર્ય આ વ્યવહારલક્ષી માનવશાસ્ત્રનું ક્ષેત્ર છે.

અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી ફ્રાન્સ બોઆસે 1928માં સૌપ્રથમ માનવશાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવા પર ભાર મૂક્યો. આ ઉપયોગ કેવળ આદિમ સમાજો પૂરતો મર્યાદિત ન રાખતાં સભ્ય સમાજમાં થતા અપરાધ, પ્રજાતીય સમસ્યાઓ, વંશાનુક્રમણ તથા અપરાધની સજા વગેરે બાબતોમાં ઉપયોગ કરવાનું સૂચવ્યું અને પોતે તેનો અમેરિકન ઇંડિયનોના સંદર્ભમાં તથા અન્ય સમુદાયો માટે ઉપયોગ પણ કર્યો. આ પછી રેડક્લિફ બ્રાઉને જણાવ્યું કે ‘સંસ્કૃતિ’ કેવળ વ્યક્તિને નહિ, પરંતુ સમગ્ર સમાજના અસ્તિત્વને તેની સંસ્થાઓ દ્વારા ટકાવી રાખવામાં સહાયક થાય છે. તેથી વ્યક્તિ અને સમાજનું અસ્તિત્વ સરળ અને સુંદર બને તથા માનવસમાજ પ્રકૃતિ તથા જૈવકીય ગુલામીમાંથી મુક્ત થઈ ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ પ્રાપ્ત કરે તેમ થવું જોઈએ. આ માટે માનવશાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો ઉપયોગ સમાજના હિત માટે કરવો જાઈએ. મેલિનૉવ્સ્કીના મતે ‘સંસ્કૃતિ’ મનુષ્ય માટે કાર્ય કરે છે. તેથી તે મનુષ્યને પ્રકૃતિ તથા જૈવકીય પ્રાણી તરીકેની ગુલામીમાંથી મુક્ત કરી તેના માનસિક જીવનને ઉચ્ચ સ્તર પર લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આમ સાંસ્કૃતિક તત્વોનાં કાર્યોની જાણકારી તથા તેના જ્ઞાનનો ઉપયોગ સમગ્ર માનવસમાજના હિત માટે કરવા પર તેઓ ભાર મૂકે છે.

માનવશાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો ઉપયોગ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વિવિધ રીતે કરવામાં આવ્યો છે. માનવશાસ્ત્રે વિશ્વના અનેકવિધ આદિમ સમુદાયોના અભ્યાસો કરીને જગત સમક્ષ વિવિધ માનવ-સમાજોમાં જોવા મળતી સાંસ્કૃતિક ભિન્નતાઓને સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, જે દ્વારા તેઓ જંગલી, અજ્ઞાન, ક્રૂર, પછાત, બુદ્ધિહીન છે તેવા પ્રકારની સભ્ય સમાજોમાં રહેલી ખોટી માન્યતાઓને દૂર કરવામાં મદદ મળી છે. ઘણી એવી સંસ્કૃતિઓ છે જેમનાં તત્વો આધુનિક સમાજોની સમસ્યાઓ દૂર કરવામાં મદદરૂપ થઈ શકે તેમ છે. એટલે ગેરસમજો, પૂર્વગ્રહો દૂર કરવામાં તથા માનવ તરીકે સૌ સરખા છે તે ભાવના સ્થાપવામાં ઘણી મદદ મળી છે. શરૂઆતમાં આ શાસ્ત્રના અધ્યયનથી જાતિજૂથોનાં લક્ષણો અંગેની એકાંગી સમજ ઊભી થતાં જાતિજૂથવાદનો વિકાસ થયો અને કાળા-ગોરા, યહૂદી-નૉર્ડિક વગેરે ભેદભાવ ઊભા થયા. પછીના સમયમાં સાચી સમજ પ્રવર્તતાં જાતિજૂથોનાં લક્ષણોની યોગ્ય સમજ અને માનવ-માનવ વચ્ચેની સમાનતાની ભાવનાને વિકસાવવા તરફ સ્તુત્ય પ્રયત્નો થયા છે. કેટલાક વહીવટકર્તાઓએ આદિમ સંસ્કૃતિને સમજ્યા વિના તેમની પ્રથાઓ, રિવાજો, જીવનપદ્ધતિઓમાં ફેરફાર કરવા કાયદા ઘડી અન્યાય કર્યો. દા.ત., ફરતી ખેતી જંગલને નુકસાન કરનાર છે. જમીન અંગેના, જંગલ અંગેના તેમના હક્કોને માન્ય ન રાખ્યા. તેમની આંતરિક ન્યાય અને વહીવટી વ્યવસ્થાના અસ્વીકારને કારણે અનેક સંઘર્ષો પેદા થયા છે. વિવિધ માનવશાસ્ત્રીય અધ્યયનોએ આ બધા અંગે સાચી સમજ દર્શાવી છે. તેથી કેટલાક સંઘર્ષો ટાળી શકાયા છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન માનવશાસ્ત્રીઓનો ઉપયોગ ખૂબ થયો છે. સૈનિક સેવાઓનાં સંગઠનોમાં, યુદ્ધના સૂચના વિભાગમાં, સૈનિકોની તાલીમમાં, રાજ્ય વિભાગોમાં, આર્થિક યુદ્ધના બૉર્ડમાં તેમણે મહત્વની કામગીરી બજાવી હતી. તેમણે નાગરિકોની નીતિમત્તાનું સ્તર ઊંચું લાવવામાં, તેમનો સહકાર પ્રાપ્ત કરવામાં, તેમની સમસ્યાઓનો ઉકેલ કરવામાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. કોરિયાના યુદ્ધમાં પણ માનવશાસ્ત્રીઓએ મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. રૂથ બેનિડિક્ટને બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન અમેરિકામાં રહેતા જાપાનીઓના નિરીક્ષણને આધારે તેમની સામૂહિક અભિવૃત્તિઓ વિશે અભ્યાસ સોંપાયો હતો, જેમાંથી તેમના રાષ્ટ્રીય ચારિત્ર્ય અંગેનો ખ્યાલ પ્રાપ્ત થયો. બ્રિટનમાં ઔદ્યોગિક સમસ્યાને હલ કરવા એલ્ટન મેયો અને સહાધ્યાયીઓએ માનવશાસ્ત્રીય પદ્ધતિનો ઉપયોગ કર્યો હતો, તે જાણીતું છે. માર્ગરેટ મીડ(1929)ને અમેરિકન તરુણ-તરુણીઓની સમસ્યાઓને સમજવા સામોઆ આદિમ સમાજનાં તરુણ-તરુણીઓના અભ્યાસથી વધુ સમજ પ્રાપ્ત થઈ. મેલિનૉવ્સ્કી(1922)ના ટ્રોબ્રિયન્ડ જાતિનાં રિવાજો, પ્રથાઓ, ઉત્સવો તથા ‘કુલા’ વિનિમયપ્રથાના અભ્યાસથી બ્રિટનના ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપવાની સમસ્યાઓ પર પ્રકાશ પડ્યો. ઇવાન્સ પ્રિચાર્ડ(1937)ના એઝેન્ડે જાતિના ડાકણવિદ્યા વિશેના અભ્યાસથી સામ્યવાદી રશિયાને સમજવાની એક વધુ તક મળી.

અધ્યયનપદ્ધતિ

પ્રારંભિક કાળમાં માનવશાસ્ત્રીઓ, પ્રવાસીઓ, પાદરીઓ, વહીવટદારો વગેરે દ્વારા કૂતૂહલવશ ભેગી કરાયેલી વર્ણનાત્મક તથા અતિશયોક્તિભરી કે અંગત માન્યતાઓના ઘેરા રંગે રંગાયેલી માહિતી પર આધાર રખાતો અને તેને ભેગી કરવા માટે કોઈ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ ન હતી. આ પછી 19મી સદીના મધ્યભાગમાં અમેરિકામાં સૌપ્રથમ મૉર્ગને (1870) પ્રશ્નાવલી દ્વારા ક્ષેત્રીય વ્યવસ્થિત માહિતી ભેગી કરી. જેમ્સ ફ્રેઝરે ‘ગોલ્ડન બો’ પુસ્તકમાં નિરીક્ષણને મહત્વ આપ્યું. ત્યારબાદ યુનિવર્સિટી કક્ષાએ વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરવાનો પ્રયત્ન ફ્રાન્સ બોઆસ દ્વારા 1896માં અને તેમના વિદ્યાર્થીઓ એલ. એ. ક્રોબર, રૂથ બેનેડિક્ટ, માર્ગરેટ મીડ દ્વારા અને યુરોપમાં બ્રિટિશ માનવશાસ્ત્રીઓમાં હેડન (1898, 99) દ્વારા થયો અને તે પછી તેમના વિદ્યાર્થી રેડક્લિફ બ્રાઉને 1906થી 1908 દરમિયાન આંદામાન આઇલૅન્ડર્સનો અભ્યાસ આપ્યો. આ પછી હૉબહાઉસ, રિવર્સ અને રોલિંગમૅનના અભ્યાસો ઉપરાંત તેમના વિદ્યાર્થી મેલિનૉવ્સ્કીએ 1914–18 સુધી ટ્રોબ્રિયાન્ડ ટાપુઓના લોકો સાથે સૌથી લાંબો સમય સાથે રહી, તેમની બોલી શીખીને પ્રત્યક્ષ જાતતપાસ કરી ઊંડાણભર્યું ક્ષેત્રકાર્ય કર્યું. ત્યારબાદ ક્ષેત્રકાર્ય પર આધારિત વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો બહાર આવ્યા, જેમાં ઇવાન્સ પ્રિચાર્ડે કરેલ સુદાનની એઝેન્ડે અને ન્યુયર જાતિઓ, મેયર ફૉર્ટિસે કરેલ પશ્ચિમ આફ્રિકાની અશાંત જાતિઓનો તેમજ ઓસ્ટ્રેલિયાની જાતિઓ વિશે એસ. એફ. નડેલે કરેલા અભ્યાસ ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. આ સમયે બ્રિટનની રૉયલ ઍન્થ્રોપોલૉજિકલ સોસાયટી દ્વારા ‘નોટ્સ્ ઍન્ડ ક્વેરિઝ ઑન ઍન્થ્રોપૉલોજી’ (1874) પુસ્તક આ પ્રકારના સંશોધન માટે માર્ગદર્શિકારૂપે પ્રગટ થયું. આથી માનવશાસ્ત્રીય અભ્યાસોમાં પ્રત્યક્ષ ક્ષેત્રકાર્ય આવશ્યક બન્યું. સંશોધક અભ્યાસના સમુદાયનો ઊંડાણભર્યો, સર્વાંગીણ અભ્યાસ કરે તે માટે તથા સ્થાનિક સમુદાયનો આત્મવિશ્વાસ–મૈત્રી પ્રાપ્ત કરે તે હેતુથી સહભાગી અવલોકનપદ્ધતિ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો અને સમુદાયના જીવનના વાર્ષિક ચક્રની તથા પ્રાસંગિક બનાવોની પૂરતી માહિતી પ્રાપ્ત થઈ શકે તે હેતુથી સંશોધક ઓછામાં ઓછો 12થી 18 માસ જેટલું અભ્યાસના સમુદાય વચ્ચે સહનિવાસ કરે, તેમની ભાષા-બોલી શીખી લે તેમ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું. આ અધ્યયન અંગે ત્રણ પદ્ધતિઓ પ્રચારમાં આવી :

(1) ઐતિહાસિક પદ્ધતિ : માનવજીવન શરૂ થયું ત્યારથી તેણે સાધેલાં સાંસ્કૃતિક સ્વરૂપોને સમજવા ભૂતકાળની વિગતોને તપાસવા ઐતિહાસિક પદ્ધતિ(historical method)નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ ઑગુસ્ત કૉમ્તે, હબર્ટ સ્પેન્સરે, હૉબહાઉસે અને વેસ્ટર્ન માકર્સે History of Human Marriage(1926)માં કર્યો. એલ. એ. ક્રોબરે પણ માનવશાસ્ત્રમાં તેની અગત્ય દર્શાવી છે. સમાજ કે સંસ્કૃતિમાં વિકસેલી વિવિધ સામાજિક સંસ્થાઓ, તંત્રો, પ્રથાઓ કેવી રીતે વિકસ્યાં તથા પરિવર્તન પામ્યાં તેમનો ક્રમિક વિકાસ સમજવા માટે તથા તે સંબંધી નિયમો તારવવા માટે આ પદ્ધતિ ઉપયોગી બની છે.

(2) તુલનાત્મક પદ્ધતિ (comparative method) : વિવિધ આદિમ સમુદાયો, સંસ્થાઓ અને સંસ્કૃતિ વગેરેનો અભ્યાસ કરી સમગ્ર (total) માનવસમાજ અને સંસ્કૃતિઓની સામાન્ય વિશેષતાઓને આ પદ્ધતિ દ્વારા તારવવાનો પ્રયત્ન થાય છે. સૌપ્રથમ ફ્રેન્ચ સામાજિક માનવશાસ્ત્રી એમિલ દર્ખેમે આ પદ્ધતિનો ઉલ્લેખ કર્યો. રેડક્લિફ બ્રાઉને સ્પષ્ટ કર્યું કે તુલનાત્મક અધ્યયન એટલે વિવિધ સમાજોની સંસ્થાઓ, તંત્રોની તુલના, પણ મુશ્કેલ કાર્ય છે. વાસ્તવમાં સાંસ્કૃતિક તત્વો અથવા સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રો(culture areas)ને માપદંડ માનીને વિભિન્ન તત્વો કે વિસ્તારો–વિગતોની તુલના કરી તેના આધારે સામાન્ય પરિણામો તારવવાં જોઈએ. ફ્રાન્સ બોઆસે (1896) સમગ્ર વિશ્વને વિવિધ સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રોમાં વિભાજિત કરીને તુલનાત્મક અધ્યયન કરવા સૂચવ્યું છે. પરંતુ આ વધુ વ્યાપક ક્ષેત્ર હોઈ મોટેભાગે સમુદાય કે સંસ્કૃતિનાં વિવિધ તથ્યો કે પાસાં લઈને તેનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરવાનું વધુ સુગમ પડવાથી તે અભિગમનો વધુ સ્વીકાર થયો.

(3) તંત્રકાર્ય પદ્ધતિ (functional method) : સંશોધનક્ષેત્રમાં માનવશાસ્ત્રમાં આજે આ પદ્ધતિનું વધુ પ્રચલન કે મહત્વ છે. સાંસ્કૃતિક તત્વોનું અલગ અલગ અધ્યયન કરવાને બદલે સમગ્ર (total) સંસ્કૃતિના અધ્યયન પર ભાર મૂકવામાં આવે છે. સમાજના પ્રત્યેક સાંસ્કૃતિક તત્ત્વનું કોઈ ને કોઈ પ્રકારનું સામાજિક કાર્ય હોય છે. તેથી સમાજમાં વિવિધ સંસ્થાઓ, રિવાજો, પ્રથાઓ, માન્યતાઓ વગેરે વિવિધ સાંસ્કૃતિક તત્વોના અધ્યયન દ્વારા તેમાં રહેલાં કાર્યોનું વિશ્લેષણાત્મક અધ્યયન કરવા પર ભાર મુકાય છે. આ પદ્ધતિનું માળખું પ્રથમ મેલિનૉવ્સ્કીએ 1944માં આપ્યું. અને રેડક્લિફ બ્રાઉન, ઇવાન્સ પ્રિચાર્ડ અને લૉવી સ્ટ્રૉસે તેને પરિમાર્જિત કર્યું. સંસ્કૃતિના ઘટકો સમગ્ર સંરચના સાથે સંબંધિત હોય છે. સંશોધકે આ સંબંધ કેવો છે તે શોધી તેની ક્રિયાશીલતાનું પ્રેરક તત્વ શું છે તેને સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ. સંસ્કૃતિનાં બધાં તત્ત્વો કુટુંબ, લગ્ન, ધર્મ, રીતરિવાજો, પ્રથાઓ વગેરે પરસ્પર એકબીજાં સાથે સંકળાયેલાં છે અને દરેકનું કોઈ ને કોઈ કાર્ય (social function) છે; તેની ઉપયોગિતા છે. આમ સંસ્કૃતિ કે સમાજનાં ભિન્ન ભિન્ન પાસાંઓમાં રહેલા કાર્યસાધક (functional) સંબંધોને શોધી તેનું સમગ્ર સાંસ્કૃતિક વ્યવસ્થામાં શું કાર્ય છે તે શોધવાનો, તથા તેની ભિન્નતાનું સ્વરૂપ કેવું છે તે સ્પષ્ટ કરી તે અંગેના સામાન્ય નિયમો શોધવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે.

અરવિંદ ભટ્ટ