બહરાઇચ

બહરાઇચ : ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યનો વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ચોથા ક્રમે આવતો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક.

ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 27 58´ ઉ. અ. અને 81 59´ પૂ. રે.  પર આવેલો છે. તેમજ ઘાઘરા અને સરયૂ નદી વચ્ચે આવેલો છે. આ જિલ્લાની ઉત્તરે નેપાળ દેશની સીમા (નેપાળની સીમા સાથે જોડાયેલો છેલ્લો જિલ્લો), દક્ષિણે બારાબંકી અને સીતાપુર જિલ્લો, પશ્ચિમે ખીરી અને પૂર્વે ગોન્ડા તેમજ શરાવસ્ટી જિલ્લાઓ સીમા રૂપે આવેલા છે.

ભૂપૃષ્ઠ : આ જિલ્લાનો ઉત્તરનો ભાગ નેપાળના પર્વતીય વિસ્તારો સાથે જોડાયેલો છે. જે હિમાલયના તળેટીના ભાગમાં આવેલી ટેકરીઓ સ્વરૂપે જોવા મળે છે. આમ અહીં સ્પષ્ટપણે જુદા પડી આવતા ચાર કુદરતી પ્રદેશોમાં આ જિલ્લો વહેંચાયેલો છે. (1) ઉત્તર અને ઈશાન તરફ તરાઈનો નીચાણવાળો વિભાગ આવેલો છે. તે વર્ષાઋતુ દરમિયાન પૂરથી છવાઈ જાય છે અને કળણભૂમિવાળો બની રહે છે. (2) ઈશાનથી પૂર્વ તરફનો વિભાગ રાપ્તી નદીના થાળાથી બનેલો છે. તે આછું સમતળ મેદાન રચે છે. તેમાં ઝાંખરાંવાળાં જંગલોના નાના નાના ભાગો આવેલા છે. (3) વાયવ્ય અને પશ્ચિમ ભાગ ઘાગ્રા નદીના થાળાથી બનેલો છે. અહીં કાંપનો પ્રદેશ રચતા આ થાળામાં ઘણાં નદીનાળાં આવેલાં છે. (4) રાપ્તી અને ઘાગ્રા નદીઓનાં થાળાંઓ વચ્ચે મધ્યનો ઊંચાણવાળો જળવિભાજક આવેલો છે. આ જિલ્લામાં ત્રણ પ્રકારની જમીનો જોવા મળે છે. રેતી અને ગોરાડુ પ્રકારની જમીનોથી ભૂર પ્રદેશ બનેલો છે; દોમટ રેતી અને માટીના મિશ્રણથી બનેલી છે, જ્યારે માટિયાર માત્ર માટીવાળી જમીનો રચે છે. ભૂર જમીનો ઘાગ્રા તથા અન્ય નદીઓને કિનારે કિનારે, દોમટ જમીનો રાપ્તી થાળામાં અને મધ્યના ઊંચાણવાળા ભાગોમાં તથા માટિયાર તરાઈના પ્રદેશમાં જોવા મળે છે.

જળપરિવાહ : આ જિલ્લાને મુખ્ય બે નદીઓ મળી છે. જે ઘાઘરા અને રાપ્તી છે. જે સમગ્ર જિલ્લામાંથી વહે છે. જિલ્લાની પશ્ચિમ સીમાએ ઘાઘરા નદી જ્યારે રાપ્તી ઈશાન દિશાએથી વહે છે. બહરાઇચ શહેરથી સરજૂ નદી વહે છે. તેનું મૂળ નાનપરા તાલુકામાં આવેલું છે. બાબી નદીનું મૂળ શિવાલિકની પર્વતીય હારમાળામાં રહેલું છે. આ નદી ઘાઘરા નદીની શાખા નદી છે. આ સિવાય કોરિયાલા, ગિરવા, તેરહી, કેન અને ભાબલા નદીઓ પણ વહે છે. કોરિયાલા નદી નૌકાનયન માટે ઉપયોગી થાય છે. આ જિલ્લામાં રુપાડીહા નદીબંદર જે કોરિયાલા નદી પર આવેલું છે. જે લખનઉથી 185 કિમી. દૂર છે. ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યનું આ પહેલું નદીબંદર છે. જેને કારણે ભારત-નેપાળ વચ્ચે આયાતનિકાસ વેપાર થાય છે. વર્ષાઋતુ દરમિયાન આ નદીઓમાં ખૂબ પૂર આવે છે.

આબોહવા : અહીંની આબોહવા ઉપોષ્ણકટિબંધની કહી શકાય. ઉનાળો ગરમ અને સૂકો જ્યારે શિયાળો ઠંડો, જેને માટે હિમાલયની હારમાળાનો પ્રભાવ કહી શકાય. એપ્રિલથી જૂન માસમાં તાપમાન 40 સે. જેટલું અનુભવાય છે. વર્ષાઋતુ એટલે કે જુલાઈથી સપ્ટેમ્બર માસના ગાળામાં વરસાદ 750 મિમી.થી 1500 મિમી. જેટલો પડે છે. જ્યારે નવેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી માસમાં તાપમાન 8 સે.થી 22 સે. જેટલું રહે છે. આ સમયગાળામાં ઠંડીનું પ્રમાણ વધી જાય છે. કેટલીક વાર ‘જેટ સ્ટ્રીમ’ના કારણે તાપમાન ઘણું નીચું પણ અનુભવાય છે.

જંગલો : પર્યાવરણના સંદર્ભમાં અહીં જંગલોનું ઘણું મહત્ત્વ છે. જિલ્લાનો ઉત્તર તરફનો ભાગ જંગલ-આચ્છાદિત છે. મુખ્ય વૃક્ષોમાં સાગ, સાલ, જાંબુ, સીસમ તેમજ અનેક પાનખર જંગલોનાં વૃક્ષો આવેલાં છે. કેટલીક મહત્ત્વની ઔષધીના છોડ પણ જોવા મળે છે. ઘાસ, વાંસ, નેતરનું પ્રમાણ વધુ છે. આ જંગલોમાં વાઘ, હાથી, ગેંડા, ઘડિયાળી મગર, હરણ, જળબિલાડી જેવાં વન્ય પ્રાણીઓ પણ છે. આશરે 350 પ્રજાતિનાં પક્ષીઓ પણ રહેલાં છે. નદીકિનારાના વિસ્તારમાં ‘જળપ્લાવિત’ વિસ્તારોમાં યાયાવર પક્ષીઓની વસાહત ઊભી થાય છે. જળપુરવઠો ધરાવતી નદીઓમાં ડૉલ્ફિન, મગર અને મત્સ્ય પણ છે. સરીસૃપોનું ઘણું વૈવિધ્ય છે. રાજ્ય સરકારના સહયોગથી અહીં વૃક્ષોનું જતન થાય તે માટે વિવિધ યોજનાઓ ઘડવામાં આવી છે.

અર્થતંત્ર : જિલ્લાનું અર્થતંત્ર ખેતી પર આધારિત છે. જિલ્લાના આશરે 90% લોકો ખેતીના વ્યવસાયમાં રોકાયેલા છે. જમીનની ફળદ્રૂપતા વધુ છે. અતિવૃષ્ટિ સમયે નદીઓમાં આવતાં પૂરને કારણે જમીનધોવાણ પણ થાય છે. સિંચાઈની સુવિધા ઓછી હોવાથી વાવેતર-યોગ્ય જમીનોમાં ફક્ત 25% સિંચાઈનો લાભ મળે છે. અહીં ખરીફ અને રવી પાક લઈ શકાય છે. આ જિલ્લાના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલી ફળદ્રૂપ જમીનમાં વિવિધ પાકોની ખેતી લેવાય છે. મુખ્યત્વે ડાંગર, ઘઉં, મકાઈ, શેરડી, તદ્ઉપરાંત ચણા, મસૂર, સરસવ, રાઈ, મગફળી તેમજ શાકભાજીની ખેતી લેવાય છે.

ખેતીની સાથે પશુપાલનપ્રવૃત્તિ પણ થાય છે. અહીં ગાય, ભેંસ, આખલા, ઘેટાં-બકરાંનો ઉછેર મુખ્ય છે. પશુપાલનપ્રવૃત્તિ સાથે ડેરીઓનો વિકાસ વધુ જોવા મળે છે. મરઘાં-બતકાં ઉછેર અને શેતૂરનાં વૃક્ષોને આધારે રેશમના કીડા ઉછેરની પ્રવૃત્તિ પણ જોવા મળે છે. પશુઓની કાળજી રાખવા ઓલાદ સુધારવા કૃત્રિમ ગર્ભધાન કેન્દ્રો સ્થાપવામાં આવ્યાં છે.

આ જિલ્લામાં કોઈ મહત્ત્વની ખનીજો પ્રાપ્ત નથી, પરંતુ નદીઓ દ્વારા  કિનારાના વિસ્તારમાં ઠલવાયેલી રેતી-કંકર વગેરે પ્રાપ્ય હોવાથી તેનો ઉપયોગ બાંધકામ વ્યવસાયમાં ઉપયોગી થઈ પડે છે. જિલ્લામાં ઔદ્યોગિક માળખું વિકસેલું નથી. ખાંડઉદ્યોગ અહીંનો એકમાત્ર મોટા પાયા પરનો ઉદ્યોગ છે. આ સિવાય હાથસાળ, હસ્ત-કારીગરીની કલાત્મક વસ્તુઓ, રેશમી કાપડ, કાગળ, ચામડાં અને લાકડાં આધારિત ફર્નિચર બનાવવાના ઉદ્યોગો માટે ઊજળી તકો રહેલી છે. તેલની મિલો, ખેરના વૃક્ષને આધારે કાથો બનાવવાના એકમો, સાદડી-શેતરંજીઓ, મીઠા પાણીના મત્સ્યને આધારે નાના-મોટા એકમો  ઊભા થયા છે. કોતરણીવાળાં પિત્તળનાં વાસણો બનાવવાનો ગૃહઉદ્યોગ પણ જોવા મળે છે.

પરિવહન : જિલ્લામાં પરિવહન-સેવા પૂરતા પ્રમાણમાં વિકસેલી નથી. અહીં દર હજાર ચોકિમી.એ 131 કિમી.ના સડકમાર્ગો આવેલા છે. જિલ્લાના બધા જ તાલુકાઓ સડકમાર્ગોથી સંકળાયેલા છે. જિલ્લામાં 168 કિમી. લંબાઈના રેલમાર્ગો છે. જિલ્લામથક બહરાઇચ લખનૌ સાથે સીધેસીધું રેલમાર્ગે જોડાયેલું નથી. તે લખનૌ–ગોરખપુર બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગે તથા ગોંડા–નેપાલગંજ બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગે ગોંડા-જંક્શન મારફતે જોડાયેલું છે. જિલ્લાનો નીચાણવાળો વિસ્તાર વર્ષાઋતુ દરમિયાન પૂરનાં પાણીથી છવાયેલો તથા કળણવાળો રહેતો હોવાથી જિલ્લાના અન્ય ભાગોથી છૂટો પડી જાય છે.

પ્રવાસન :  આ જિલ્લામાંનું શ્રાવસ્તી ધાર્મિક અને પુરાતત્ત્વીય મહત્ત્વ ધરાવતું યાત્રાધામ છે. તે બહરાઇચથી બલરામપુર માર્ગ પર 50 કિમી. અંતરે આવેલું છે. અહીં બૌદ્ધ મંદિરોના ભગ્નાવશેષો આવેલા છે. એમ કહેવાય છે કે ભગવાન બુદ્ધે અહીં 25 વર્ષ સુધી તપ કરેલું. અહીં આવેલાં બૌદ્ધ અને જૈન મંદિરોની હજારો શ્રદ્ધાળુઓ મુલાકાત લે છે.

દરગાહ-શરીફ : બહરાઇચથી આ સ્થળ માત્ર 3 કિમી.ને અંતરે આવેલું છે. ઈ. સ. 1033માં અહીં તઘલખનું આક્રમણ થયું તે પહેલાં આ સ્થળનું કોઈ વિશેષ મહત્વ ન હતું. ઈ. સ. 1034માં ફીરોઝશાહ તઘલખે બાંધેલો સૂફી-સંત સૈયદ સાલાર મસૂદ ગાઝીનો મકબરો અહીં આવેલો હોવાથી તેનું મહત્વ અંકાય છે. દર વર્ષે અહીં મેળો ભરાય છે. બધા જ ધર્મના લોકો અહીં શ્રદ્ધાંજલિ આપવા આવે છે.

બહરાઇચ–ગોંડા માર્ગ પર 8 કિમી.ને અંતરે ચિતૌડ સરોવર આવેલું છે. તેમાંથી તેરહી નદી નીકળે છે. એમ કહેવાય છે કે વાલ્મીકિ ઋષિનો આશ્રમ તેમજ રાજા જનકના ગુરુનો આશ્રમ અહીં હતો. અહીં એક મંદિર પણ છે. અહીં આવેલું ‘સીતા દોહાર’ ભગવાન કશ્યપબુદ્ધનું જન્મસ્થળ ગણાય છે. બહરાઇચથી 30 કિમી. અંતરે બીજું પણ એક રમણીય સરોવર આવેલું છે. ભિંગા તાલુકાથી 13 કિમી.ને અંતરે સુહિલ્લા હારમાળામાંના જંગલની મધ્યમાં આજબાજુના રમણીય સ્થળ સહિતનો એક કુંડ આવેલો છે, જેને ‘હત્યાકુંડ’ કહેવામાં આવે છે : આ કુંડ રાજા કર્ણના મહેલના એક ભાગરૂપ હોવાનું કહેવાય છે. બહરાઇચથી 110 કિમી. અંતરે કતારનિયા ઘાટ માર્ગ પર ઘાગ્રા નદી પર, નેપાળ-થાળાના તરાઈ ભાગમાં ગિરિજાપુરીનો આડબંધ (બૅરેજ) આવેલો છે. કતારનિયામાં મગરનું સંગ્રહાલય પણ છે. જિલ્લાનાં જુદાં જુદાં સ્થળોએ વારતહેવારે ઉત્સવો થાય છે તથા મેળાઓ ભરાય છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાની વસ્તી (2011 મુજબ) 34,87,731 છે. દર ચો.કિમી.એ વસ્તીગીચતા 706 છે. સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 891 મહિલાઓ છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 49.32% છે. આશરે 8.14% લોકો શહેરમાં વસે છે. પછાત જાતિ અને આદિવાસી જાતિનું પ્રમાણ અનુક્રમે 14.60% અને 0.32% છે. હિન્દુ વસ્તી બહુમતીમાં છે. મુસ્લિમો લઘુમતીમાં છે. પરંતુ શહેરી વિસ્તારમાં મુસ્લિમોની બહુમતી છે. ખૂબ જ અલ્પ પ્રમાણમાં શીખ, ક્રિશ્ચિયન અને બૌદ્ધ લોકો વસે છે. અહીં બોલાતી ભાષામાં હિન્દી (89.36%), ઉર્દૂ (7.02%), અવધિ (1.82%), ભોજપુરી (1.49%) જ્યારે અન્ય બોલાતી ભાષાનું પ્રમાણ (0.31%) છે. જિલ્લાને વહીવટી સરળતા માટે 4 તાલુકા અને 19 સમાજવિકાસ ઘટકોમાં વહેંચેલો છે. જિલ્લામાં પ્રાથમિક માધ્યમિક શાળાઓ તથા કૉલેજોની સગવડ છે.

ઇતિહાસ : આ વિસ્તારનો ઇતિહાસ પ્રાચીન કાળને આવરી લે છે. પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં તેના ઉલ્લેખો મળે છે. એમ કહેવાય છે કે વાલ્મીકિ ઋષિએ આ પ્રદેશનો વિકાસ કરેલો. વાયુપુરાણમાં બ્રહ્માજીએ વિશ્વની ઉત્પત્તિ કરી ત્યારે આ સ્થળને કેન્દ્રીય સ્થળ તરીકે રચેલું ને ત્યારે તે ગાંધર્વવન તરીકે ઓળખાતું હતું. પછી તે ‘બ્રહ્માના સભાસ્થળ’ (બ્રહ્મૈશ) નામથી અને ક્રમે ક્રમે તેના પરથી ‘બહરાઇચ’ નામથી જાણીતું બન્યું છે. ઉત્તર કોશલની રાજધાની શ્રાવસ્તી આ વિસ્તારની નજીક હતી. અગાઉ ત્યાં રામના પુત્ર લવનું શાસન હતું. રામાયણ અને મહાભારતમાં તેમજ બૌદ્ધ અને જૈન સાહિત્યમાં તેના ઉલ્લેખો મળે છે. ફાહિયાન અને હ્યુ-એન-સંગની સફરની નોંધમાં એક સમર્થ પ્રદેશ તરીકે શ્રાવસ્તીની નોંધ છે. શ્રાવસ્તી આ વિસ્તારની રાજનગરી હોવા ઉપરાંત બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર-પ્રસારનું મુખ્ય મથક પણ હતું. મુસ્લિમ શાસન શરૂ થયું તે અગાઉ, આ પ્રદેશ પર ભારવંશના સમર્થ રાજાઓ રાજ્ય કરતા હતા. જિલ્લામાં જોવા મળતા પુરાતત્ત્વીય અવશેષો તેમના હોવાનું કહેવાય છે. આ પ્રદેશનું ‘બહરાઇચ’ નામ પણ ભારવંશ નામ પરથી ઊતરી આવ્યાનું કહેવાય છે. લાલા સંગતપ્રસાદના ‘તારીખી’ પુસ્તકમાં 586થી 588 દરમિયાન આ પ્રદેશ ત્રિલોકચંદ્રના કબજા હેઠળ રહેલો. મહમ્મદ ગઝનવીના સેનાપતિઓ સૈયદ સલ્ફ-ઉદ્-દીન અને મિલાન-રજ્જબ અહીં 1033માં આવેલા. 1254માં અહીંના સ્વતંત્ર શાસનનો અંત આવ્યો અને આ પ્રદેશ દિલ્હી સલ્તનત હેઠળ ગયો. તે પછીથી આ પ્રદેશ મુઘલ શાસન હેઠળ અવધના સૂબાનો એક ભાગ બનેલો. બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન રાકવડ અને ગંગવડ રજપૂતોના વંશજોએ આ પ્રદેશ પર કબજો કરેલો. 1857માં દેશના સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામમાં અહીંના લોકોનો ઘણો મોટો ફાળો હતો.

બહરાઇચ (શહેર) :  બહરાઇચ જિલ્લાનું વહીવટી મથક અને મુખ્ય શહેર.

તે 27 35´ ઉ. અ. અને 81 36´ પૂ. રે. પર ઘાઘરા નદીની શાખા નદી સરયૂ નદીને કાંઠે વસેલું છે. આ શહેર સમુદ્રસપાટીથી આશરે 126 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવે છે. આ શહેરની ઈશાને 125 કિમી. દૂર ઉત્તરપ્રદેશનું પાટનગર લખનઉ આવેલું છે. જ્યારે બહરાઇચ અને નેપાળગંજ (નેપાળ) શહેર વચ્ચેનું અંતર આશરે 62 કિમી. છે. ત્યાં રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 73 અને 927 આવેલા છે.

આ શહેરની આબોહવા હૂંફાળી ભેજવાળી ઉપોષ્ણકટિબંધની છે. અહીં ઉનાળાની ઋતુમાં તાપમાન 40 સે.થી 47 સે. જેટલું અનુભવાય છે. એટલે કે તે સમયગાળા દરમિયાન અતિશય ગરમીનો અનુભવ થાય છે. જ્યારે શિયાળાની ઋતુ દરમિયાન તાપમાન 25 સે.થી 1 સે. જેટલું રહે છે. વર્ષાઋતુ દરમિયાન વરસાદ નૈર્ઋત્યના પવનોને આભારી છે. કેટલીક વાર જાન્યુઆરી માસમાં માવઠાં અનુભવાય છે. સરેરાશ વરસાદ આશરે 1900 મિમી. જેટલો પ્રાપ્ત થાય છે.

આ શહેર જિલ્લામથક હોવાથી વહીવટી દૃષ્ટિએ તેનું આગવું મહત્ત્વ છે. જિલ્લાની કૃષિપેદાશોનું મહત્ત્વનું ખરીદવેચાણ કેન્દ્ર છે. શહેરની આજુબાજુ નાનામોટા ઉદ્યોગો આવેલા છે. જેમાં તેલની મિલો, કાગળની મિલો, કાપડની મિલો મુખ્ય છે. ડેરી પેદાશો, ઈંડાં, માંસ, લાકડા ઉપરની હસ્તકલા બનાવટોની અનેક દુકાનો આવેલી છે. છૂટક અને જથ્થાબંધ વસ્તુઓનું મોટું બજાર બન્યું છે.

આ જિલ્લામથક હોવાથી રાજ્યપરિવહનની બસોની સગવડતા ઉપલબ્ધ છે. ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યનાં મુખ્ય શહેરો સાથે તે રાજ્યના ધોરી માર્ગોથી સંકળાયેલ છે. આ શહેરને રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગની સુલભતા ફક્ત નેપાળગંજ સુધી પ્રાપ્ત થઈ છે. અહીં બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગ આવેલો હોવાથી બહરાઇચ રેલવેસ્ટેશન છે. જ્યાં 3 પ્લૅટફૉર્મ આવેલાં છે. બહરાઇચ – ગોન્ડા – બલરામપુર – ગોરખલાઇન રેલવેમાર્ગનું વીજળીકરણ કરવાનું આયોજન 2021માં થયું છે.

આ શહેરનો વિસ્તાર 34 ચો.કિમી. અને વસ્તી (2011 મુજબ) 1,86,223 છે. જેમાં પુરુષોની સંખ્યા 97,653 જ્યારે મહિલાઓની સંખ્યા 88,579 છે. વસ્તીગીચતા દર ચો.કિમી.એ 5,500 છે. સાક્ષરતાની આંકડાકીય માહિતી પ્રમાણે પુરુષોની ટકાવારી 66.5% જ્યારે મહિલાઓની 61.7% છે. અહીં પછાત જાતિની સંખ્યા 9,584 જ્યારે આદિવાસી જાતિની સંખ્યા આશરે 170 છે. શહેરમાં મુસ્લિમોની ટકાવારી 56.07%, હિન્દુઓ 42.40% અને અન્ય 1.53% છે.

ગિરીશભાઈ પંડ્યા

નીતિન કોઠારી