બસ્તર

બસ્તર  : મધ્ય ભારતના છત્તીસગઢ રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો. જે આ રાજ્યમાં વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ત્રીજા ક્રમે આવતો જિલ્લો છે.

ભૌગોલિક સ્થાન – ભૂપૃષ્ઠ : તે 19 10´ ઉ. અ. અને 81 95´ પૂ. રે. ઉપર આવેલો છે. આ જિલ્લો સમુદ્રસપાટીથી 700 મીટર જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે.

આ જિલ્લાની વાયવ્યે નારાયણપુર જિલ્લો, ઉત્તરે કોન્ડાગોન જિલ્લો, પૂર્વે ઓડિશા રાજ્યના નારાગંપુર જિલ્લો અને કોરાપાટ જિલ્લો, દક્ષિણે અને નૈર્ઋત્યે દાંતેવાડા અને સુકમા જિલ્લાઓ સીમા રૂપે આવેલા છે.

આ જિલ્લાનો મધ્યભાગ ઉચ્ચપ્રદેશ સ્વરૂપે આવેલો છે, ઉત્તરનો ભાગ છત્તીસગઢના ઉચ્ચપ્રદેશના ભાગ સ્વરૂપે છે અને દક્ષિણનો ભાગ ગોદાવરી નદીના મેદાનના ભાગ સ્વરૂપે આવેલો છે. આ જિલ્લાની પૂર્વેથી પશ્ચિમે ઇન્દ્રાવતી નદી વહે છે. આ જિલ્લામાં વૈવિધ્યસભર ગીચ જંગલો, ઊંચી ટેકરીઓ, જળધોધ, ગુફાઓ આવેલી છે. ઉત્તરના ભાગમાં મિશ્ર જંગલો, મધ્યના ભાગમાં ભેજવાળાં જંગલો, સૂકાં જંગલો પણ જોવા મળે છે. આ જંગલોમાં મુખ્યત્વે સાગ, સાલ, સિરસા, પલાશ, મહુડો, ટીમરું, હારા, ઔનલા, સાજ, કોહા વગેરે જોવા મળે છે. આ જિલ્લામાં વહેતી ઇન્દ્રાવતી નદી જે ‘બસ્તર જિલ્લાના પ્રાણવાયુ’ સમાન છે.  અહીં શિવનાથ, અર્પ, દાકીની શાન ખીની, હાસોડ, સુંદર અને જોન્ક નદી જે ઇન્દ્રાવતીમાં સમાઈ જાય છે.

આબોહવા : અહીંની આબોહવા  ઉષ્ણકટિબંધીય અને ઉપ-ભેજવાળી કહી શકાય. ઉનાળો નવેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી, વસંત ઋતુ મધ્ય ફેબ્રુઆરીથી મે માસ જ્યારે વર્ષા ઋતુ જૂનથી ઑક્ટોબર માસ સુધીની ગણાય છે. સરેરાશ વરસાદ 1600 મિમી. જેટલો હોય છે. ઉનાળાનું સરેરાશ તાપમાન 31 સે. જ્યારે શિયાળાનું સરેરાશ તાપમાન 20 સે. જેટલું કહી શકાય. આ જિલ્લાની પારિસ્થિતિકી વૈવિધ્યસભર છે. અહીં જંગલો, ઘાસભૂમિ અને જળપ્લાવિત વિસ્તારો આવેલા છે.

અર્થતંત્ર : આ જિલ્લામાં આજે પણ પ્રાથમિક અને સઘન ખેતપદ્ધતિ જોવા મળે છે. પરંપરાગત ખેતીનાં સાધનો જેમાં લાકડાના હળ અને બળદનો ઉપયોગ થાય છે. યાંત્રિક સાધનો જેમાં ટ્રૅક્ટર, થ્રેસર મશીનો ખૂબ જ મર્યાદિત છે. રાજ્યના બીજા જિલ્લાઓ કરતાં ખૂબ ઓછા વિસ્તારમાં રાસાયણિક ખાતર અને આધુનિક બિયારણનો ઉપયોગ થાય છે. સિંચાઈવિસ્તાર લગભગ 1.67% જ છે, જેથી કુદરત ઉપર આધાર વધુ રાખવામાં આવે છે.

ખરીફ પાકમાં ડાંગર, અડદ, જુવાર અને મકાઈ; જ્યારે રવીપાકમાં તલ, અળસી, મગ, રાઈ અને ચણાની ખેતી વિશેષ થાય છે. ઇન્દ્રાવતી નદીનો મેદાની વિસ્તાર, કાંકેર અને કોટરીના મેદાની પ્રદેશમાં ખેતીનો વિકાસ વધુ જોવા મળે છે. વનવાસી લોકોની આવક જંગલોમાંથી પ્રાપ્ત થતી પેદાશો જેમાં ગુંદર, લાખ, મધ, ટીમરુંનાં પાન, મહુડાનાં ફળો, બળતણ માટેનું લાકડું, ઔષધી, મીણ વગેરે છે. સાગ અને ખેરનાં વૃક્ષોના લાકડાનો ઉપયોગ પ્રમાણમાં વધુ થાય છે જે ખેડૂત પાસે ખેતીની સુવિધા છે તે લોકો પશુપાલનપ્રવૃત્તિ સાથે સંકળાયેલા છે. વનવાસી લોકો ભૂંડ, સસલાં, શાહુડી, શિયાળ જેવાં પ્રાણીઓનો શિકાર કરીને જીવન નિભાવે છે.

આ જિલ્લાનો મોટા ભાગનો વિસ્તાર ઉચ્ચપ્રદેશીય હોવાથી અહીં બૉક્સાઇટ અયસ્ક, નિકલ, તાંબાના અયસ્ક, ક્રોમિયમ, ડોલૉમાઇટ, ચિનાઈ માટી, રેતિયા ખડક, લોહઅયસ્ક, સીસું, જસત વગેરે ખનિજો પ્રાપ્ત થાય છે. National Mineral Development Corporation (NMDC) દ્વારા જગદાલપુર પાસે આવેલ નગરનાર પાસે Integrated Steel Plant સ્થાપવામાં આવ્યો છે. ટાટા સ્ટીલ કંપનીએ રાજ્ય સરકાર સાથે મળીને લોહાનડાગુંડા પાસે સ્ટીલ પ્લાન્ટ સ્થાપવાનું 2008માં નક્કી કર્યું હતું જે આજે કાર્યરત છે. આ એકમો સ્થાપતાં પહેલાં પર્યાવરણને હાનિ ના પહોંચે તે માટે કેન્દ્ર સરકારના પર્યાવરણ અને વનવિભાગની મંજૂરી લેવી પડી હતી. આમ રાજ્ય સરકાર વિવિધ યોજનાઓ ઊભી કરીને અહીં જોવા મળતા બેકારીના પ્રમાણને ઓછું કરવા પ્રયત્નશીલ છે.

પરિવહન : આ જિલ્લાનું ભૂપૃષ્ઠ પ્રમાણમાં અસમતળ, ગીચ જંગલો, નદીઓ અને આદિવાસી વસ્તીનું પ્રમાણ વધુ હોવાથી અહીં આર્થિક વિકાસ ઓછો થયો હોવાથી રસ્તાઓનું પ્રમાણ મર્યાદિત છે. આ જિલ્લામાંથી રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 16, 43 પસાર થાય છે. આ સિવાય રાજ્યના અને જિલ્લા માર્ગો પણ આવેલા છે. રાજ્ય સરકારના પરિવહન વિભાગની બસો તેમજ ખાનગી બસોની સુવિધા છે. રાજ્યનાં મોટાં શહેરો સાથે બસ્તર જિલ્લાનું પાટનગર જગદાલપુર સંકળાયેલું છે. આ આદિવાસી પ્રદેશનો વધુ વિકાસ થાય તે માટે રાજ્ય સરકારે નવા માર્ગોનું નિર્માણ કરવાનું આયોજન કર્યું છે. આ જિલ્લાનું જગદાલપુર જંકશન જે વિશાખાપટ્ટનમ્ સાથે રેલમાર્ગથી સંકળાયેલું છે. આ બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગનો મહત્તમ ઉપયોગ લોહઅયસ્કની નિકાસ કરવા માટે જ થાય છે. આ રેલમાર્ગ પૂર્વ કિનારાના રેલ વિભાગમાં આવે છે. જગદાલપુર ખાતે હવાઈ મથક આવેલું છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાનો વિસ્તાર 6,597 ચો.કિમી. જ્યારે વસ્તી (2011 મુજબ) 8,34,385 છે. આ જિલ્લાનું જિલ્લામથક જગદાલપુર છે. અહીં  સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 1024 મહિલાઓ છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 54.94% છે. અહીં શહેરી વિસ્તારમાં 16.24% લોકો વસે છે. પછાત જાતિ અને આદિવાસી જાતિનું પ્રમાણ અનુક્રમે 1.77% અને 62.42% છે. આ જિલ્લાના કુલ વિસ્તારનો 2/3 ભાગ આદિવાસી વિસ્તાર છે. આ વિસ્તારમાં આદિવાસીઓના અસંતોષને કારણે ‘નક્સલવાદ’ પ્રમાણમાં વકર્યો છે. સરકાર તરફથી તેના ઉપર અંકુશ  મેળવવામાં કંઈક અંશે સફળતા મળી છે. આ જિલ્લામાં વસતા આદિવાસી લોકો ‘હલ્બી’ ભાષા બોલે છે જેનું પ્રમાણ 38.42% છે. આ સિવાય ભટરી (25.88%), ગોન્ડી (14.56%), હિન્દી (10.75%), દુરુવા (2.99%), છત્તીસગરી (2.63%) અને ઊડિયા (1.14%) ભાષા પણ બોલે છે. તેમ છતાં ઊડિયા અહીંની પ્રથમ ભાષા ગણાય છે. બંગાળી ભાષા બોલનારા પણ છે.

આ જિલ્લાની વહીવટી સુગમતા ખાતર જિલ્લાને 12 તાલુકામાં વિભાજિત કરેલો છે. આ જિલ્લામાં 2100 પ્રાથમિક શાળાઓ આવેલી છે. 97 શાળાઓમાં માધ્યમિક, ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ અપાય છે. આ ઉપરાંત અહીં 121 કૉલેજો, બાગાયતી ખેતીનાં સંશોધન કેન્દ્રો, સરકારી કૉલેજો, શહીદ મહેન્દ્ર કર્મા વિશ્વવિદ્યાલય જગદાલપુર ખાતે આવેલાં છે.

પ્રવાસન : આ જિલ્લો કુદરતી સૌંદર્યની દૃષ્ટિએ પ્રવાસીઓને વધુ આકર્ષે છે. ગીચ જંગલો અને આદિવાસી લોકોને કારણે વધુ જાણીતો બન્યો છે. અહીં ચિત્રધારા, ચિત્રકૂટ, તીર્થગઢ, તમદાગહુમર, માંડવા, મેન્દ્રીગુમાર, કાંગેરધારા, બસ્તર જેવા ધોધ આવેલા છે. કોટુમસર ગુફા, કૈલાસ ગુફા અને દંડક ગુફાઓ આવેલી છે. કાંગરાઘાટી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન, ગંગા મુન્ડા પાર્ક, દલપતસાગર વધુ જાણીતા છે. બસ્તર મહેલ પણ જોવાલાયક છે. અહીં આવેલા દાંતેશ્વરી મંદિરનો સમાવેશ 152 શક્તિપીઠમાં થાય છે. આ સિવાય નારાયણપાલ મંદિર, વેંકટેશ્વર સ્વામી મંદિર, ભારિમબાબા મંદિર, શિવમંદિર, પાષાણમાંથી બનાવેલું પ્રવેશદ્વાર, બે તળાવો અને ગુફાઓ આવેલાં છે. આ ઉપરાંત કાંકેર, દાંતેવાડા, નારાયણપાલ જેવાં પુરાતત્ત્વીય દૃષ્ટિએ અગત્યનાં સ્થાપત્યો આવેલાં છે. અહીં આવેલું વિષ્ણુમંદિરનું મહત્ત્વ વધુ છે. આ જિલ્લામાં દશેરાનો તહેવાર વિશેષ રીતે ઊજવાતો હોવાથી પ્રવાસીઓ માટે ખૂબ જ મહત્ત્વનો બની રહે છે.

આ જિલ્લામાં વસવાટ કરતા આદિવાસીઓની જાતિઓમાં ઘણી વિવિધતા રહેલી છે. દરેક આદિવાસી જાતિની સંસ્કૃતિ, ખાવાપીવાની પદ્ધતિ, રહેણીકરણી, રિવાજમાં ઘણું વૈવિધ્ય રહેલું છે. તેઓ જુદા જુદા ભગવાનને માનતા હોય છે. આ એકવીસમી સદીમાં પણ કેટલીક આદિવાસી જાતિઓ જંગલોના અંતરિયાળ ભાગમાં વસે છે અને તેઓ પોતાની પરંપરાગત સંસ્કૃતિને લક્ષમાં રાખીને જીવે છે. તેઓ પોતાની જાતને બહાર લાવવા માંગતા નથી. તેઓના આવાસોમાં પ્રવેશ કરવો અતિ કઠિન છે.

 

નીતિન કોઠારી