પ્રતિહારો (જૈન મૂર્તિવિધાન) : હિંદુ મંદિરોની જેમ જિનમંદિરોમાં મુકાતાં મોટે ભાગે પૂરા કદનાં દ્વારપાળનાં મૂર્તિશિલ્પો. આ શિલ્પો શાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે કંડારાયેલાં છે. રૂપમંડન અને રૂપાવતાર જેવા શિલ્પગ્રંથો આ દ્વારપાળોનાં આયુધો, ઉપકરણો, અભિધાનો વગેરે શાસ્ત્રીય રીતે કંડારવાનો આગ્રહ રાખે છે. દરેક પ્રતિહાર ચતુર્ભુજ હોય છે તેમનું મૂર્તિવિધાન કોષ્ટકમાં આ પ્રમાણે નિર્દેશી શકાય છે :
| પ્રતિહારનું
નામ |
સ્થાપનની
દિશા |
બાજુ | જમણા હાથ | ડાબા હાથમાં |
| ઇંદ્ર | પૂર્વ દિશા | ડાબી બાજુ | ફળ–વજ્ર | અંકુશ–દંડ |
| ઇંદ્રજય | પૂર્વ દિશા | જમણી બાજુ | અંકુશ–દંડ | ફળ–વજ્ર |
| માહેન્દ્ર | દક્ષિણ દિશા | ડાબી બાજુ | વજ્ર–વજ્ર | ફળ–દંડ |
| વિજય | દક્ષિણ દિશા | જમણી બાજુ | ફળ–દંડ | વજ્ર–વજ્ર |
| ધરણેન્દ્ર | પશ્ચિમ દિશા | ડાબી બાજુ | વજ્ર–અભય | સર્પ–દંડ |
| પદ્મક | પશ્ચિમ દિશા | જમણી બાજુ | સર્પ–દંડ | વજ્ર–અભય |
| સુનાભ | ઉત્તર દિશા | ડાબી બાજુ | ફળ–બંસી | બંસી–દંડ |
| સુર–દુંદુભિ | ઉત્તર દિશા | જમણી બાજુ | બંસી–દંડ | ફળ–બંસી |
પ્રાચીન જૈન દેરાસરોમાં આ શાસ્ત્રીય અભિધાનયુક્ત પ્રતિહારોનાં મૂર્તિશિલ્પો પ્રત્યેક દ્વારે મૂકેલાં નજરે પડે છે. આ પ્રકારે પ્રતિહારોનું મૂર્તિવિધાન કરેલું હોય તો એ દેરાસર ઉપરાંત એનાં ગામ, પુર કે નગરનું પણ રક્ષણ થાય છે અને તેના પર આવનારં કે આવેલાં સંકટો નાશ પામે છે એવું શિલ્પશાસ્ત્રોનું વિધાન છે.
પ્રવીણચંદ્ર પરીખ