પ્રતિઘાત (reactance)

પ્રતિઘાત (reactance) : પ્રત્યાવર્તી ધારા(alternating current  A.C.)ના માર્ગમાં સંગ્રાહક(capacitor)ને કારણે થતો અસરકારક વિરોધ. પ્રત્યાવર્તી વિદ્યુતચાલક બળ ε = ε_o sin ωt અને માત્ર સંધારકના વિદ્યુત-પરિપથ માટે પ્રતિઘાત  સૂત્ર વડે મળે છે. જ્યાં E_o મહત્તમ વિદ્યુતચાલક બળ; ω કોણીય આવૃત્તિ, f આવૃત્તિ અને C સંધારિતા છે. લગાડવામાં આવતા વિદ્યુતચાલક બળની આવૃત્તિ વધે છે તેમ પ્રતિઘાત ઘટે છે. સંધારિતા C ફેરાડ અને આવૃત્તિ f પરિભ્રમણ/સેકન્ડમાં હોય, ત્યારે પ્રતિઘાત X_Cને ઓહ્મમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે.

અહીં વિદ્યુતપ્રવાહ વિદ્યુતચાલક બળ કરતાં કલા(phase)માં જેટલો આગળ હોય છે. વિદ્યુત-પરિપથમાં સંધારક સાથે અવરોધ Rને શ્રેણીમાં જોડવામાં આવે તો પરિપથનો પ્રતિબાધા (impedance) Z આ સાથેના સૂત્રથી મળે છે.  અહીં વિદ્યુતપ્રવાહ વિદ્યુતચાલક બળથી Ø કોણે આગળ હોય છે. જ્યાં Ø =  tan^–1 X_C/R

વિદ્યુત પરિપથમાં સંધારક સાથે પ્રેરકત્વ (inductance) L શ્રેણીમાં જોડવાથી કોઈ પણ ક્ષણે વિદ્યુતપ્રવાહ લાગુ પાડેલા વિદ્યુતચાલક બળ સાથે π/2 જેટલો કલા તફાવત ધરાવે છે. પરિપથની કુદરતી આવૃત્તિ વડે મળે છે. લાગુ પાડેલ વિદ્યુતચાલક બળની આવૃત્તિ અને પરિપથની કુદરતી આવૃત્તિ સમાન થાય છે ત્યારે અનુનાદ- (resonance)ની ઘટના ઉદભવે છે. વિદ્યુત-પરિપથમાં વિદ્યુતચાલક બળ  E = E_o sin ωt સાથે પ્રેરકત્વ L, સંધારક C અને અવરોધ R શ્રેણીમાં જોડવામાં આવે તો A.C. પરિપથની પ્રતિબાધા  સૂત્ર વડે મળે છે. વિદ્યુતપ્રવાહ વિદ્યુતચાલક બળથી Æ કોણે પાછળ રહે છે, જ્યાં

Φ = tan^–1 X_L– X_C છે.

(i) X_L > X_C હોય તો, Ø ધન મળે છે અને વિદ્યુતપ્રવાહ લાગુ પાડેલ વિદ્યુતચાલક બળથી પાછળ રહે છે.

(ii) X_L < X_C હોય તો Ø ઋણ મળે છે અને વિદ્યુતપ્રવાહ વિદ્યુતચાલક બળથી આગળ રહે છે.

(iii) X_L = X_C હોય તો, Ø = O અને વિદ્યુતપ્રવાહ અને વિદ્યુતચાલક બળ (સમાન) કલામાં હોય છે.

અહીં પ્રતિબાધા Zમાં અવરોધ R; પ્રેરણ પ્રતિઘાત (inductive reactance) X_L તથા સંધારણ પ્રતિઘાત (capacitive reactance) X_Cનો સમાવેશ થાય છે. (X_L–X_C)ને સંયુક્ત રીતે પ્રતિઘાત કહે છે.

આનંદ પ્ર. પટેલ