પર્મિયન રચના

પ્રથમ જીવયુગના છ કાળગાળાઓ પૈકી છઠ્ઠા ક્રમે આવતા સૌથી ઉપરના વિભાગ પર્મિયન કાળ દરમિયાન તૈયાર થયેલી ખડકરચના. ભૂસ્તરીય ઇતિહાસના કાળક્રમમાં આ રચનાના સ્તરોની જમાવટ આજથી ગણતાં 28 ણ્ કરોડ વર્ષ અગાઉથી શરૂ થયેલી અને 22.5 કરોડ વર્ષ અગાઉ પૂરી થયેલી હોઈને તેનો કાળગાળો 5.5 કરોડ વર્ષનો ગણાય. તેની નીચે તરફ કાર્બોનિફેરસ રચના અને ઉપર તરફ ટ્રાયાસિક રચના રહેલી છે.

દુનિયાભરમાં જ્યાં જ્યાં પર્મિયન પ્રકારની ખડકરચના મળે છે તેમાં મોટે ભાગે કૉંગ્લોમરેટ, બ્રૅક્સિયા, રેતીખડકો, માર્લ, માટીસ્તરો અને અમુક પ્રમાણમાં ચૂનાખડકોનો સમાવેશ કરી શકાય. આ ઉપરાંત, આ કાળગાળા દરમિયાન અમુક સમય માટે પ્રવર્તેલા શુષ્ક આબોહવાત્મક સંજોગોને કારણે ક્ષાર-સ્તરો પણ મળે છે. પર્મિયન રચનાના લાક્ષણિક પ્રકારો પશ્ચિમ રશિયાઈ વિસ્તાર, જર્મની, યુ.એસ.નો દક્ષિણ અને દક્ષિણપૂર્વીય વિસ્તાર તેમ જ ભારતના સૉલ્ટ-રેન્જ વિસ્તારમાં સારી રીતે વિવૃતિ પામેલા છે. પશ્ચિમ રશિયાના (એક વખતના, જૂના) પર્મ રાજ્યમાં તેના ખડકસ્તરોની લાક્ષણિક વિવૃતિઓ પ્રમાણભૂત સ્થિતિમાં મળતી હોવાથી આર. મરચીસન નામના સ્તરવિદે આ રચના માટે 1841માં ‘પર્મિયન’ નામ પ્રયોજેલું છે. અહીંના પર્મિયન સ્તરો દુનિયાભરમાં નમૂનેદાર ગણાતા હોવાથી તેમને ‘રશિયન પ્રકાર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 1889થી થયેલા સ્તરરચનાત્મક અભ્યાસ પરથી તેમ જ તેમાંથી પ્રાપ્ત જીવાવશેષો પરથી રશિયન સ્તરવિદોએ આ રચનાને પાંચ સ્પષ્ટ કક્ષાઓમાં વિભાજિત કરી આપી છે :

વિભાગ	કક્ષા	વિશિષ્ટ લક્ષણો
ઊર્ધ્વ	તાતારિયન	બિનદરિયાઈ. પૃષ્ઠવંશી અને વનસ્પતિ-
પર્મિયન	(નિમ્ન ભાગ)	જીવાવશેષો.
	કઝાનિયન	દરિયાઈ વિસ્તરણ : હાઇડ્રોઝોઆ, બ્રેકિયોપોડ
		બિનદરિયાઈ : દરિયાઈ નિક્ષેપો, એમોનાઇટ
		અને ફ્યુસુલિનાનો અભાવ.
નિમ્ન	કુંગુરિયન	દરિયાઈ પીછેહઠ : શુષ્ક આબોહવાના ઉગ્ર
પર્મિયન		સંજોગો, જીવાવશેષરહિત, ક્ષારનિક્ષેપો.
	આર્ટિન્સ્કન	દરિયાઈ જીવાવશેષોવિપુલ. ફ્યુસુલિના,
	સકમારિયન	એમોનાઇટ્સના અવશેષો; દરિયાઈ સંજોગો.

અમેરિકન પર્મિયન પ્રકાર : ટૅક્સાસ અને દક્ષિણ-પૂર્વીય ન્યૂ મેક્સિકો વિસ્તારમાં 4000 મીટર જાડાઈવાળા લાક્ષણિક પર્મિયન સ્તરો મળે છે. તે પૈકીનો નીચેનો 1500 મીટરનો ભાગ જીવાવશેષસમૃદ્ધ અને દરિયાઈ ઉત્પત્તિજન્ય છે. 1920માં અહીં થયેલાં તેલ-ખોજ-સંશોધનો બાદ આ ભાગ પર્મિયન માટે જગપ્રસિદ્ધ બન્યો છે. તેને ચાર કક્ષાઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવેલો છે : પ્રથમ નિમ્ન કક્ષા વુલ્ફકૅમ્પિયન  સકમારિયનને સમકક્ષ; દ્વિતીય લિયોનાર્ડિયન કક્ષા  આર્ટિન્સ્કનને સમકક્ષ, વધુ જીવાવશેષોવાળી છે; ત્રીજી કક્ષા ગ્વાડાલુપિયન, જીવાવશેષયુક્ત હોઈ, જીવાવશેષરહિત કુંગુરિયનની સાથે ગોઠવી શકાય તેમ નથી; ચોથી કક્ષા ઓકોવન, નિમ્ન વિભાગ તદ્દન જીવાવશેષરહિત છે; પણ તેનો ઉપરનો ભાગ બ્રેકિયોપોડ-પ્રોડક્ટસ અને અન્ય પેલિયોઝોઇક અપૃષ્ઠવંશી પ્રાણી-અવશેષો ધરાવે છે. ઓકોવન-કક્ષા વખતે અહીંથી દરિયાઈ સંજોગો હઠી જાય છે, વધુ પડતી શુષ્કતાના સંજોગો પ્રવર્તતા જાય છે, પરિણામે એનહાઇડ્રાઇટ અને મીઠાની અવક્ષેપક્રિયા થાય છે, જેમાં પોટાશના ક્ષારો આંતરપડ સ્વરૂપે જામે છે. આ રીતે અહીં પણ આ ચારેય કક્ષાઓને રશિયન પ્રકારની જેમ નિમ્ન-ઊર્ધ્વ પર્મિયન વિભાગોમાં વહેંચી નાખી છે.

અન્ય વિસ્તારો : ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા, ચીન, કમ્બોડિયા (હિન્દી ચીન), જાપાન, જર્મની અને દક્ષિણ અમેરિકા જેવા અન્ય વિસ્તારોમાં પણ ઘણી જાડાઈના અને વિસ્તૃત પર્મિયન નિક્ષેપો જોવા મળે છે. સ્તરવિદ્યાત્મક સંદર્ભમાં ગ્રેટબ્રિટન બધા જ ભૂસ્તરીય કાળની રચનાઓ ધરાવતું ગણાતું હોવા છતાં પર્મિયન રચના ત્યાં નજીવા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. જર્મનીમાં તે બે વિભાગો – નિમ્ન (રૉથલિન્જેન્ડ) અને ઊર્ધ્વ(ઝેકસ્ટાઇન)માં વિકસેલી છે. અન્ય વિસ્તારોની જેમ જર્મનીમાં પણ સ્ટાસફર્ટના જાણીતા પોટાશ-નિક્ષેપો મીઠા અને એનહાઇડ્રાઇટની સાથે – ક્રમબદ્ધ બાષ્પાયન-નિક્ષેપો રૂપે – ઊર્ધ્વ પર્મિયન વખતે તૈયાર થયેલા છે.

પર્મિયન હિમક્રિયા : પર્મિયનના પ્રારંભકાળથી જ દક્ષિણ ગોળાર્ધના ખંડો(તત્કાલીન ગોંડવાના ભૂમિસમૂહ)ના વિશાળ વિસ્તારો હિમજન્ય બરફ-આવરણના સંજોગોની અસર હેઠળ આવે છે. બહોળા પ્રમાણમાં આજે મળી આવતા દ્વાયકા (dwyka) ટિલાઇટના ખડક-પુરાવા પરથી કહી શકાય કે 23° દ. અક્ષાંશથી દક્ષિણ તરફનું આફ્રિકા હિમાચ્છાદિત હતું; વળી ઉત્તર કારુ, નાતાલ અને ઝૂલુલૅન્ડના વિસ્તારો તળહિમ અશ્માવલિ(ground moraine)થી છવાયેલા છે અને તેની નીચે પૂર્વ-પર્મિયનની ખરબચડી ખડક-સપાટીઓ રહેલી છે. અહીંથી વધુ દક્ષિણ તરફના નિક્ષેપો હિમજન્ય તેમ જ દરિયાઈ ઉત્પત્તિજન્ય મિશ્ર અસરવાળા છે, જે તરતા હિમગિરિ(icebergs)નો નિર્દેશ કરે છે. અહીં મળતા ગુરુગોળાશ્મનું વિતરણ અને તેમના પરનાં રેખાંકનો સૂચવે છે કે ટ્રાન્સવાલથી દક્ષિણે, દક્ષિણ આફ્રિકામાં બરફ પશ્ચિમ તરફ ખસતો ગયેલો છે. બુટાકોફ(1940)ના અહેવાલ મુજબ, ટિલાઇટ (કદાચ દ્વાયકા ટિલાઇટ) કૉંગોના થાળામાં, વિષુવવૃત્તના 4° અક્ષાંશ વિસ્તારમાં પણ, વિસ્તર્યાની નોંધ છે.

એ જ રીતે પશ્ચિમ અને દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયામાં તેમ જ ટસ્માનિયામાં પણ હિમજન્ય નિક્ષેપો બહોળા પ્રમાણમાં મળે છે. એમ જણાય છે કે પશ્ચિમ ઑસ્ટ્રેલિયામાં આ પ્રકારના નિક્ષેપોએ તે વખતે કદાચ 5 લાખ ચોકિમી.ના વિસ્તારને આવરી લીધેલો હોવો જોઈએ; કારણ કે, કેનિંગ થાળામાં રેખાંકિત તળ-સપાટી ઉપર લાક્ષણિક તળહિમઅશ્માવલિના હિમજન્ય નિક્ષેપો જોવા મળે છે; પરંતુ તે મોટે ભાગે હિમજન્ય અને નદીજન્ય મિશ્ર પ્રકારના છે; પણ ઑસ્ટ્રેલિયાના ઈરવિન અને કેનિંગ થાળામાં તેમ જ આફ્રિકાના કિમ્બરલી વિસ્તારમાં દરિયાઈ સ્તરોનો સમૂહ પણ છે.

દક્ષિણ અમેરિકાના ઉરુગ્વે, ઉત્તર આર્જેન્ટીના અને બોલિવિયામાં તેમ જ દક્ષિણ બ્રાઝિલમાં પણ પર્મિયન હિમજન્ય નિક્ષેપો મળે છે. એ જ પ્રમાણે ભારતમાં સૉલ્ટ-રેઇન્જ થાળાના તાલ્ચીર કક્ષાના ટિલાઇટ અને મધ્ય ભારતના રેવા-વિસ્તારમાં પણ વિસ્તૃત હિમચાદરો હોવાનો સંજોગ મળે છે, જે સંભવત: 1600 કિમી. ઉત્તરદક્ષિણ અને 960 કિમી. પૂર્વપશ્ચિમ વિસ્તરેલી હતી અને ખસતી ખસતી સૉલ્ટ-રેઇન્જ વિસ્તાર તરફ (ઉત્તર તરફ) પહોંચેલી.

અજાયબીની બાબત તો એ છે કે ઉત્તર ગોળાર્ધમાં આ કાળગાળા દરમિયાન ક્યાંયે હિમક્રિયા થયાનાં કોઈ ચિહ્નો મળતાં નથી. દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં જે જે ખંડો હિમક્રિયાની અસર હેઠળ આવેલા તે આ કાળ દરમિયાન વિશાળ ગોંડવાના ખંડના એક સળંગ ભૂમિસમૂહ તરીકે  જોડાયેલા હોવાની પ્રતીતિ આપે છે.

હિમક્રિયાકાળનો ભૂસ્તરીય વયનિર્ણય : દક્ષિણ ગોળાર્ધના ઉપરના વિસ્તારોમાં હિમજન્ય નિક્ષેપો પર્મિયનના નિમ્ન વિભાગમાં આર્ટિન્સ્કન કક્ષાના જીવાવશેષયુક્ત સ્તરોની ઉપર રહેલા છે. આ હકીકત સકમારિયન-આર્ટિન્સ્ક્ધા વયનો નિર્દેશ કરે છે. ભારતમાં તાલ્ચીર ટિલાઇટ નિમ્ન પ્રોડક્ટસ ચૂનાખડકની નીચે છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ટિલાઇટ મધ્ય પર્મિયન વયના પૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઅવશેષોયુક્ત ઇક્કા (Ecca) રચનાની નીચે છે. ઇક્કા રચનામાંનાં સરીસૃપો સમધાત  મંદ આબોહવાનું સૂચન કરે છે – જે રીતે ભારતનો નિમ્ન પ્રોડક્ટસ ચૂનાખડક કરે છે. પશ્ચિમ ઑસ્ટ્રેલિયામાં હિમજન્યમિશ્રિત દરિયાઈ નિક્ષેપોમાં ઍમોનાઇટ્સ છે, જે તિમોર(Timor)ના આર્ટિન્સ્કન પ્રાણીઓની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આ તમામ પુરાવા હિમજન્ય ઘટના પર્મિયનના એક ટૂંકા ભૂસ્તરીય સમયગાળામાં થઈ હોવાનું નક્કી કરી આપે છે. દક્ષિણ અમેરિકાના હિમજન્ય નિક્ષેપોનું વય જોકે ત્યાંના જીવાવશેષો પરથી આ સમય સાથે બરોબર મેળ ખાતું નથી, તેથી દક્ષિણ અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓ તેમના વિસ્તાર માટે ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસ વયમાં હિમક્રિયા થઈ હોવાનું જણાવે છે, તેમ છતાં બાકીના અન્ય તમામ પુરાવાઓનો સહસંબંધ ગોંડવાના ખંડમાં નિમ્ન પર્મિયન કાળમાં હિમક્રિયા થઈ હોવાનું પુરવાર કરે છે.

દક્ષિણ ગોળાર્ધના હિમજન્ય અસરવાળા વિસ્તારોમાં બિનદરિયાઈ પર્મિયન રચના તેમાં રહેલા લાક્ષિણક ગ્લોસોપ્ટેરિસ અને ગેન્ગેમોપ્ટેરિસ જેવી હંસરાજ વનસ્પતિ દ્વારા સરળતાથી ઓળખાઈ આવે છે. ગ્લોસોપ્ટેરિસ જીવાવશેષો હિમજન્ય અસરવાળી તળખડક-સપાટી અને દ્વાયકા ટિલાઇટની વચ્ચેના ભાગમાંથી આવેલાં છે. વળી દક્ષિણ આફ્રિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા અને ભારતનાં અસંખ્ય સ્થાનોમાં તેનાં બીજાણુ (spores) ટિલાઇટમાંથી મળેલાં છે. તેથી આ વનસ્પતિને ઠંડી આબોહવા માફક આવી હશે એમ માનવામાં આવે છે, જોકે વિશિષ્ટ પ્રકારની આ વનસ્પતિના જૈવિક સંબંધો માટે કેટલીક અચોક્કસતા પ્રવર્તે છે ખરી !

ભારત સહિત દક્ષિણના ભૂમિસમૂહોમાં મળી આવતા પર્મિયન હિમજન્ય નિક્ષેપોનું વિતરણ ખંડીય પ્રવહનના સિદ્ધાંત તરફ દોરી ગયેલું છે, જેનું પ્રતિપાદન 1912માં આલ્ફ્રેડ વેજનરે કરેલું. તેમણે દલીલ કરેલી કે પર્મિયનમાં આ સમૂહો (જેને તેમણે ‘પેન્જિયા’ નામ આપેલું) એક સળંગ ભૂમિભાગ તરીકે એકમેક સાથે જોડાયેલા હતા અને તે દક્ષિણ ધ્રુવની ચારે બાજુ ગોઠવાયેલા હતા. તેઓ ઉમેરે છે કે તેનું વિભાજન પછીથી થયેલું. તે ક્રમશ: ખસતા જઈને વર્તમાન સ્થિતિમાં ગોઠવાયેલા છે. આ સિદ્ધાંતનો ઘણો વિરોધ થયેલો અને લાંબો વખત વિવાદાસ્પદ રહ્યા પછી 1960માં પૃથ્વીના પ્રાચીન ભૂચુંબકત્વ અને મહાસાગર-તળના અભ્યાસ આધારિત ભૂભૌતિક સંશોધનો પરથી આ હકીકત ઉપર આગળ કામ કરવા માટે પ્રોત્સાહન મળ્યું.

રણના સંજોગો : અંતિમ કેનોઝોઇક પહેલાં જો કોઈ સમયમાં બહોળા પ્રમાણમાં રણના સંજોગો ઉદ્ભવ્યા હોય તો તે પર્મિયનમાં. પશ્ચિમ ટેક્સાસ અને ન્યૂ મેક્સિકોના પર્મિયન થાળામાંના મીઠા અને એનહાઇડ્રાઇટના વિશાળ નિક્ષેપો, કાન્સાસના મીઠાના નિક્ષેપો અને કૉલોરેડો ઉચ્ચપ્રદેશના પૂર્વ ભાગમાંના રેતીના ઢૂવા – આ ત્રણેય યુ.એસ.ના મધ્યના પશ્ચિમીય વિસ્તારના વિશાળ શુષ્ક થાળાનો નિર્દેશ કરી જાય છે. રાલ્ફ કિંગે અંદાજ મૂક્યો છે કે ઓકોવન-શ્રેણીના ક્ષારને અવક્ષેપિત થવા માટે 3 લાખ વર્ષ લાગ્યાં હોય તો આખાય થાળામાંના ક્ષારીય દ્રાવણનું બાષ્પીભવન થવા માટેનો દર પ્રતિવર્ષ સરેરાશ લગભગ 3 મીટર પ્રમાણેનો હોવો જોઈએ, જે આજની કૅલિફૉર્નિયાની ‘ડેથ વેલી’માંના દર કરતાં 60 સેમી. ઓછો છે.

આ જ પ્રકારના સંજોગો રશિયાઈ પર્મિયન થાળામાંના કુંગુરિયન ક્ષારોની નિક્ષેપક્રિયા માટે પણ પ્રવર્તેલા હોવા જોઈએ. પશ્ચિમ યુરોપ પણ મોટા પાયા પરની શુષ્કતાનું સાક્ષી રહેલું, જે જર્મનીના સ્ટ્રાસફર્ટમાંના ઘણી જાડાઈવાળા ક્ષારનિક્ષેપો દ્વારા અને ઇંગ્લૅન્ડ-જર્મનીના વિશાળ રેતીના ઢૂવા દ્વારા દેખાઈ આવે છે. પોટાશ-ક્ષારો માટેના દુનિયાના ત્રણ મોટા જાણીતા નિક્ષેપો જે પર્મિયન કાળની પેદાશ છે તે આ પ્રમાણે છે : પશ્ચિમ ટેક્સાસ વિસ્તાર, રશિયાનો સોલિમન્સ્ક પ્રદેશ અને જર્મનીનો સ્ટ્રાસફર્ટ વિભાગ. આ થાળાં ભલે વિસ્તૃત હોય, દુન્યવી દૃષ્ટિએ તો તે સ્થાનિક જ ગણાય. આથી ઊલટું, દક્ષિણ આફ્રિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા અને દક્ષિણ ચીન જેવા કેટલાક વિસ્તારોમાં તો પર્મિયન રચના ઘણાબધા કોલસાનો પણ સમાવેશ કરે છે, જે ભેજવાળી આબોહવાના સંજોગોનો પણ પુરાવો પૂરો પાડે છે.

ગિરિનિર્માણ : પર્મિયન એ ખંડીય ઉત્થાનનો અને વિસ્તૃત ગિરિનિર્માણનો કાળ પણ હતો. આ જ ગાળામાં ઍપેલેશિયન પર્વતરચના થયેલી, યુરલ ભૂસંનતિમય નિક્ષેપોનું ગેડીકરણ થયું; એટલું જ નહિ, તે પર્વતમાળામાં ફેરવાયેલું. યુરોપમાંનું વેરિસ્કન ગિરિનિર્માણ-દક્ષિણ ઇંગ્લૅન્ડથી મધ્ય જર્મની અને ફ્રાન્સથી વિયેના સુધી થયેલું. વેરિસ્કન પર્વતોનું ગેડીકરણ ત્રણ તબક્કાઓમાં થયેલું છે – એક તો નિમ્ન કાર્બોનિફેરસમાં, બીજું ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસમાં અને ત્રીજું પર્મિયનમાં. હિમાલયની ઉત્તર કિનારી પર આવેલા અર્વાચીન ક્યુએન લુન વિસ્તારમાં પણ પર્મિયન ગિરિનિર્માણ થયેલું. વાસ્તવમાં તો માત્ર પર્મિયન દરમિયાન કોઈ ગિરિનિર્માણ થયેલાં નથી, પરંતુ પર્મિયનના અંત અગાઉ ખંડ-ઉત્થાન જરૂર થયેલાં છે; પર્મિયનના ઊર્ધ્વકાળ દરમિયાનના નિક્ષેપો બિનદરિયાઈ છે, તેમ જ પેલિયોઝોઇક યુગની સમાપ્તિ વખતે ઘણા પ્રાણી-વનસ્પતિના સમૂહોમાં મોટા પાયા પરના ફેરફારો આ હકીકતની ખાતરી આપે છે.

જીવન : પર્મિયનમાં પ્રાધાન્ય ભોગવતાં અને વિશિષ્ટતા ધરાવતાં પ્રાણીઓ પૈકી બ્રેકિયોપોડ, બ્રાયોઝોઆ, ફ્યુસુલિના અને ગોનિયાટાઇટનો સમાવેશ થાય છે. બ્રેકિયોપોડ પૈકી પ્રોડક્ટ્સ વિવિધતાવાળાં અને લાક્ષણિક બનતાં જાય છે. બ્ર્રાયોઝોઆ અને ફ્યુસુલિના પણ વિપુલ પ્રમાણમાં ઊભરી આવે છે. આ ત્રણે પર્મિયન પૂરો થતાંની સાથે વિલોપ પામી જાય છે. ગોનિયાટાઇટ એકલાં જ ઘણી ઝડપથી અનેક વંશકુળો(families)માં વિસ્તરે છે. તે કાળની મોટા ભાગની જાતિઓ વિલુપ્ત બને છે, માત્ર બે વંશની થોડી જાતિઓ ટકી શકે છે, જેમાંથી ટ્રાયાસિક માટે ઉત્ક્રાંતિની કક્ષામાં પરિવર્તન દ્વારા એમોનાઇટનાં સ્વરૂપો વિકસે છે.

કોલસાના થરની સાથે સાથે ભૂમિ પર કીટકો – insects – પ્રગતિ સાધે છે, જેમાંથી ક્રમે ક્રમે અર્વાચીન ગણ નીકળી આવેલા છે. આ પ્રકાર યુ.એસ.ના નિમ્ન પર્મિયનમાં, રશિયન પર્મિયન થાળામાં અને ઑસ્ટ્રેલિયાના ઊર્ધ્વ પર્મિયનમાં મોટા પાયા પર જોવા મળે છે.

ભૂમિવનસ્પતિનો વિકાસ પ્રારંભમાં ક્રમિક રહે છે અને પછીથી વૃદ્ધિ પામે છે. નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં વધુ વિસ્તરેલાં લેપિડોડેન્ડ્રન, સિજિલેરિયા, કૉર્ડેઇટ્સ પાછળથી ઘટી જાય છે; તેને બદલે કૉનિફર્સ અગ્રસ્થાને આવતાં જાય છે.

પૃષ્ઠવંશીઓ પૈકી સરીસૃપોનો વિકાસ થાય છે. ઉભયજીવીઓ – લેબિરિન્થોડોન્ટ્સ – સર્વસામાન્ય અને વિવિધતાવાળાં બને છે. ટેક્સાસ, રશિયા અને દક્ષિણ આફ્રિકી (કારુ) પર્મિયન થાળાંઓમાં પર્મિયનના પૂર્વાર્ધકાળમાં સરીસૃપોનું વિપુલ પ્રમાણ જોવા મળે છે. લગભગ બધાં જ સરીસૃપો ટૂંકા પગવાળાં ઉરગ  પ્રકારનાં છે. અનેક ગણ પૈકી ઘણાં મહત્ત્વનાં થેરિયોડોન્ટા અથવા સસ્તન પ્રાણીઓને મળતાં આવતાં સરીસૃપો છે, જેમાંથી ઉત્ક્રાંતિની કક્ષામાં વિકસતાં રહીને પછી સસ્તન પ્રાણીઓ બનેલાં છે. ઉરગ સ્થિતિમાંથી આ રીતે ચાલવાની અને દોડવાની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયેલી છે અને શરીર ઊંચાઈ મેળવતું ગયેલું છે. સન્મુખ દાંત, તીક્ષ્ણ દાંત અને જડબાના દાંત ક્રમશ: વિકસીને વિશિષ્ટતા પામેલા છે. નીચલું જડબું લાક્ષણિક બને છે અને કદમાં ઘટતું જાય છે. મોટા ભાગનાં થેરિયોડોન્ટ દક્ષિણ આફ્રિકા અને રશિયામાંથી અને કેટલીક લાક્ષણિક જાતિઓ ઉત્તર અમેરિકાના કૉર્ડિલેરાના પર્મિયન સ્તરોમાંથી મળેલી છે.

ભારતીય ઉપખંડમાં પર્મિયન કાળ : મધ્ય કાર્બોનિફેરસ પછીનો યુગ (જુઓ આર્યસમૂહ.) ભારતના બાહ્ય દ્વીપકલ્પીય વિસ્તાર માટે મોટા પાયા પર થયેલી ભૂસંચલનક્રિયાઓનો કાળ હતો. ત્યાર સુધી ચાલુ રહેલી કણજમાવટમાં નિક્ષેપવિરામ પડ્યો, ભૂમિઉત્થાન થયું, જળ-સ્થળના વિતરણની પુનર્રચના થઈ, ભૂપૃષ્ઠમાળખામાં પરિવર્તન થતાં ભૂમિ-ફેરફારો થયા. અહીં થયેલા નિક્ષેપ-વિરામને હિમાલય-વિસ્તારમાં પર્મોકાર્બોનિફેરસ-અસંગતિ તરીકે ઓળખાવાયો છે. અમુક સમયગાળા બાદ ફરીથી નિક્ષેપક્રિયા શરૂ થઈ. તે અગાઉ દક્ષિણના ગોંડવાના ખંડ પર હિમજન્ય સંજોગોનાં પગરણ મંડાઈ ચૂક્યાં હતાં; જ્યારે અહીં ઉત્થાન પામેલા ભૂમિભાગ પર ઘસારા અને ધોવાણનાં પરિબળો ક્રિયાશીલ રહેલાં. ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસ કાળ વખતે આબોહવા ગરમ બનતી ગઈ, હિમનદીઓ ઓગળતી ગઈ, સમુદ્રસપાટી ઊંચી આવતી ગઈ, ધીમે ધીમે દરિયાઈ સંજોગ ઊભો થતો ગયો; યુરોપનો દક્ષિણ ભાગ, ઉત્તર આફ્રિકાનો ઉત્તર ભાગ, ભૂમધ્ય સમુદ્ર, તુર્કસ્તાન, ઈરાન, ક્યુએન લુન સહિતનો  દક્ષિણ એશિયા વિસ્તાર વગેરે પર ટેથીઝ મહાસાગરનાં પાણી ફરી વળ્યાં; તેમાં ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસથી ઇયોસીનના અંતિમ ચરણ સુધીના લગભગ 25 કરોડ વર્ષના કાળગાળા દરમિયાન સળંગ નિક્ષેપક્રિયા ચાલુ રહી. તેમાં પર્મિયન કાળનો સમાવેશ થઈ  જાય છે. જળસંપર્ક થતાં રશિયાઈ પર્મિયન થાળાનાં બ્રેકિયોપોડ બધે વિસ્તરી રહ્યાં. જ્યાં જ્યાં છીછરા ખુલ્લા દરિયાઈ વિભાગો હતા ત્યાં બોબીન આકારના કે ગોળાકાર ફોરામિનિફર-ફ્યુસુલિનાના છૂટા છૂટા સમૂહોએ તેમની કવચ-કણિકાઓમાંથી ચૂનાખડક-નિક્ષેપોની રચના કરી. પર્મિયન ખડકો કાશ્મીરથી એવરેસ્ટ સુધીના વિસ્તારમાં જામતા ગયા, જે આજે પ્રોડક્ટ્સ શેલથી ઓળખાતા જીવાવશેષ-વિપુલતાવાળા ચૂનાયુક્ત અને કાર્બનદ્રવ્યયુક્ત શેલના લાક્ષણિક સ્તરો સ્પિટિ ખીણમાં જોવા મળે છે; પરંતુ તેનો સળંગ પટ્ટો તો કાશ્મીરથી નેપાળ સુધી વિસ્તરેલો છે.

સૉલ્ટ-રેન્જ વિસ્તારમાં કૅમ્બ્રિયન વયના ખડકો પછી આ પ્રદેશ લાંબા ભૂસ્તરીય કાળ માટે ભૂમિભાગ રહેલો તે ફરીથી પર્મો-કાર્બોનિફેરસ વખતે દરિયાઈ અસર નીચે આવી જાય છે અને છેક ઇયોસીન સુધી દરિયાઈ સંજોગો પ્રવર્તેલા રહે છે. વચ્ચેના કાળગાળાના ખડકો અહીં જોવા મળતા નથી, પરંતુ કૅમ્બ્રિયનની તરત જ ઉપર પર્મો-કાર્બોનિફેરસ વયના, વધુ પ્રમાણવાળા યુરીડેસ્મા અને બ્રેકિયોપોડ સહિતના ખડકોની દુનિયાભરમાં શ્રેષ્ઠ ગણી શકાય એવી સળંગ સ્તરશ્રેણી રચાયેલી જોવા મળે છે. આ શ્રેણીનો ઉપરનો વિભાગ પર્મિયન વયના પ્રોડક્ટ્સ ચૂનાખડકોથી બનેલો છે. સૉલ્ટ-રેન્જ પર્મિયનને જુદી જુદી પ્રોડક્ટ્સ ઉપજાતિઓ પરથી ત્રણ કક્ષાઓ  નિમ્ન (આર્ટિન્સ્કિયન), મધ્ય (પંજાબિયન) અને ઊર્ધ્વ(થુરિંજિયન)માં વિભાજિત કરવામાં આવેલી છે. ઑસ્ટ્રેલિયા અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં પર્મિયનમાં મળતા યુરીડેસ્મા પ્રાણીઅવશેષો પરથી નક્કી કરી શકાય છે કે પર્મિયન દરમિયાન ટેથીઝનો મોઝામ્બિક ખાડી થઈને ઑસ્ટ્રેલિયા સાથે દરિયાઈ જળસંપર્ક હતો.

આ જ કાળ દરમિયાન ટેથીઝનો એક ફાંટો કદાચ પૂર્વ હિમાલયના સુબનસીરી (આસામ) ભાગમાં થઈને દ્વીપકલ્પના અંતરિયાળમાં મધ્યપ્રદેશના ઉમારિયા સુધી લંબાયેલો હતો, જ્યાંથી દરિયાઈ પર્મોકાર્બોનિફેરસ વયના જીવાવશેષ મળેલા છે. બીજો એક ફાંટો પશ્ચિમ રાજસ્થાનમાં આજના થરના રણમાં પણ ગયેલો, જ્યાંથી સ્પિરિફર, કૉન્યુલેરિયા વગેરેનાં બીબાં દાણાદાર ચૂનાખડકમાંથી મળી રહે છે. કરહારબારી કક્ષા તરીકે જાણીતી નિમ્ન કોલસાધારક રચના પણ પર્મોકાર્બોનિફેરસ વયની સ્વચ્છ જળની રચના છે.

ગોંડવાના રચના પૈકીની પર્મિયન વયની દામુદા-શ્રેણી : ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસ વયની તાલ્ચીર શ્રેણીની ઉપર કોલસાધારક ખડકશ્રેણી રહેલી છે. પશ્ચિમ બંગાળ-બિહારની દામોદર નદીની ખીણમાં મળતા તેના ખડકો પરથી આ શ્રેણીને દામુદા-શ્રેણી નામ આપવામાં આવેલું છે. તેને ચાર કક્ષાઓમાં વિભાજિત કરેલી છે : રાણીગંજ-કક્ષા, આયર્નસ્ટોન-કક્ષા (કોલસાવિહીન), બારાકાર-કક્ષા, કરહારબારી કક્ષા.

આ બધી જ કક્ષાઓ દામોદર ખીણમાં સહેલાઈથી પારખી શકાય એવી છે. કરહારબારી કક્ષા બિહારના ગિરિદિહ કોલસાક્ષેત્રોમાં સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે, તે ગ્રિટ, રેતીખડકો અને શેલની બનેલી છે અને સારી જાતના કોલસાના થોડા થર ધરાવે છે. ગ્રિટ, રેતીખડક અને ક્યાંક કૉંગ્લોમરેટવાળી બારાકાર-કક્ષા ભારતમાં ઉત્પન્ન થતો લગભગ બધો જ કોલસો ધરાવે છે. આયર્નસ્ટોન-કક્ષા લોહધાતુખનિજ ધરાવે છે, પણ કોલસો તેમાં ન હોવાથી ‘Barren Measures’ના નામથી પણ જાણીતી છે. રાણીગંજ-કક્ષા થોડોક કોલસો આપે છે ખરી.

નિમ્ન ગોંડવાના ખડકો જે ખીણોમાં જામેલા તે ઊંચી ગિરિમાળાઓથી ઘેરાયેલી હતી, વચ્ચે વચ્ચે વિસ્તૃત પંકવિસ્તારો હતા, જે પૂર દરમિયાન હંગામી સરોવરો બની રહેતાં હતાં. તેમાં નદીજન્ય અને સરોવરજન્ય નિક્ષેપો વનસ્પતિ-અવશેષો સહિત જામતા ગયા; આમાંથી દામુદા-શ્રેણી કોલસા સહિત તૈયાર થયેલી છે. આ દામુદા-શ્રેણીમાંથી ગ્લોસોપ્ટેરિસ વનસ્પતિ-અવશેષ મળી રહે છે, જે આ કાળ દરમિયાન ગોંડવાના ખંડના બધા જ ભાગોમાં પણ મળે છે. કોલસાના થર સૂચવે છે કે નજીકનો પ્રદેશ ગાઢ જંગલોથી છવાયેલો હોવો જોઈએ. કોલસાના થરોમાંથી ગ્લોસોપ્ટેરિસ ઉપરાંત ગેંગેમોપ્ટેરિસ, ઇક્વિસીટેલ્સ, સાયકડ અને કૉર્ડેઇટેલ્સ પણ મળેલાં છે. રાણીગંજ-કોલસાના થરોમાંથી સિલિકાકરણ પામેલાં થડ પણ મળેલાં છે. આસાનસોલની પશ્ચિમેથી મળેલું એક થડ 28 મીટરની લંબાઈવાળું, 79 સેમી.ના વ્યાસની જાડાઈવાળા નીચેના ભાગથી ઉપર તરફ 36 સેમી. વ્યાસવાળું હતું ! 21 મીટરથી વધુ લંબાઈવાળો આ થડનો નમૂનો કૉલકાતાના ઇન્ડિયન મ્યુઝિયમમાં પ્રદર્શિત કરેલો છે. આ ઝાડ કાંઈ ત્યાં ઊગેલું ન હતું, પરંતુ ઘણે દૂરથી નદીના પ્રવાહમાં તણાઈ આવીને દટાયેલું હતું. મહારાષ્ટ્રમાં માંગલી પાસે રાણીગંજના સમકક્ષ સ્તરોમાંથી ઉભયજીવી લેબિરિન્થોડોન્ટ (જટિલ દંતરચના માટે અપાયેલું નામ) – ઉપજાતિ બ્રેકિયોપ્સ લેટિસેપ્સ – ભારતમાં શોધાયેલું પ્રથમ પ્રાણી હતું. એવું જ બીજું મધ્યપ્રદેશમાં બિજોરી પાસેથી મળેલું, જેને ગોંડવાના સોરસ બિજોરિયેન્સિસ નામ આપેલું. આ પ્રાણીઓ લગભગ 2.5 મીટરની લંબાઈવાળાં, કઢંગાં અને ભારે બાંધાવાળાં હતાં. માથા પર ઢાલ જેવો ભાગ હોવાથી તેમને સ્ટેગોસેફેલિયન્સ પણ કહેવાય છે.

પર્મિયન પૂરો થવાની સાથે પ્રથમ જીવયુગ પણ સમાપ્ત થાય છે. તેની સાથે સ્પષ્ટ આબોહવાના ફેરફારો થાય છે અને ગિરિનિર્માણ ભૂસંચલન દ્વારા સમુદ્રમાંથી ભૂમિ-ઉત્થાન થતાં ભૂપૃષ્ઠમાં ફેરફારો થાય છે. પરિણામે પ્રાણી-વનસ્પતિજીવનમાં પણ પરિવર્તન આવે છે. ઘણાં જીવન-સ્વરૂપો નાશ પામે છે. જે જે બચે છે તે તેમાંથી બદલાતા જતા પર્યાવરણ અને ભૌતિક સંજોગોમાં અનુકૂળ થઈ શકે એવી આદતો અને વિશિષ્ટ માળખાંવાળાં જીવન-સ્વરૂપોનાં જૂથ વિકસતાં જાય છે. આ પૈકીનું એક નાનકડું પ્રાણી હજી આજ સુધી ટકી રહેલું છે તે ઓછામાં ઓછો ફેરફાર પામેલું લિંગ્યુલા (જીભ આકારના કવચવાળું) ભુજપાદ (Brachiopod) છે.

ગિરીશભાઈ પંડ્યા