ધ્વજ-સ્તંભ : સામાન્ય રીતે શિવ-મંદિરમાં ધજા માટે બનાવાતો અલાયદો સ્તંભ. દક્ષિણ ભારતના સ્થાપત્યમાં આ સ્તંભનું આગવું મહત્વ છે. શરૂઆતના તબક્કામાં લાકડામાંથી જ બનાવાતા આ સ્તંભને કાયમી બનાવવા પાછળથી પથ્થર જેવી વધુ આવરદાવાળી બાંધકામની સામગ્રીમાંથી બનાવાતો. જેમ મદુરાના રચનામૂલક મંદિરમાં ધ્વજ-સ્તંભનું સ્થાન તથા તેની રચના નોંધપાત્ર છે તેમ ઇલોરાના ગુફા-સ્થાપત્યના ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ સમા કૈલાસ મંદિરના નંદીમંડપની બંને તરફના 15.3 મી. ઊંચા ધ્વજસ્તંભ તેનાં આકર્ષક પ્રમાણમાપ, નયનરમ્ય કોતરણી તથા મહત્વના સ્થાન માટે ઉલ્લેખનીય છે.
હેમંત વાળા