દ્વિરૂપતા (ખનિજીય) (dimorphism) : કોઈ પણ બે (કે ત્રણ) ખનિજોનું રાસાયણિક બંધારણ એક જ હોય તેવો ગુણધર્મ. આવાં ખનિજોને દ્વિરૂપ (કે ત્રિરૂપ) ખનિજો કહે છે. સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક ખનિજનું એક આગવું, ચોક્કસ રાસાયણિક બંધારણ હોય છે, તેમ છતાં કુદરતમાં કેટલાંક ખનિજો એક જ સરખા રાસાયણિક બંધારણવાળાં પણ મળે છે. સામાન્યત: ખનિજોના આ પ્રકારના ગુણધર્મને અનેકરૂપતા અથવા બહુરૂપતા (polymorphism) કહેવાય છે. આ પ્રકારનાં એકસરખું રાસાયણિક બંધારણ ધરાવતાં ખનિજોનું સ્ફટિકીકરણ અલગ અલગ સ્ફટિક રૂપોમાં થાય છે, પરંતુ તેમનાં અણુમાળખાં (અણુરચના) જુદાં જુદાં હોય છે અને એ જ કારણે તેમના ભૌતિક ગુણધર્મો જુદા પડે છે. નીચેનાં દ્વિરૂપ અને ત્રિરૂપ ખનિજોનાં ઉદાહરણ પરથી આ બાબત સ્પષ્ટ થાય છે :
| ક્રમ | નામ | રાસા. બં. | કઠિનતા | વિ.ઘ. | સ્ફટિક વર્ગ |
| દ્વિરૂપ ખનિજો | |||||
| 1. | હીરો | C | 10 | 3.516 –
3.525 |
ક્યૂબિક |
| ગ્રૅફાઇટ | C | 1–2 | 2.09 –
2.23 |
હેક્ઝાગોનલ | |
| 2. | પાયરાઇટ | FeS2 | 6–6.5 | 4.95 –
5.10 |
ક્યૂબિક |
| મરકેસાઇટ | FeS2 | 6–6.5 | 4.85 –
4.90 |
ઑર્થોર્હોમ્બિક | |
| 3. | કૅલ્શાઇટ
એરેગોનાઇટ |
CaCO3
CaCO3 |
3
3.5–4 |
2.7
2.9 |
હેક્ઝાગોનલ
ઑર્થોર્હોમ્બિક |
| ત્રિરૂપ ખનિજો | |||||
| 4. | એનેટેઝ
રુટાઇલ બ્રુકાઇટ |
TiO2
TiO2 TiO2 |
5.5 –6
6–6.5 5.5–6 |
3.9
4.25 4.15 |
ટેટ્રાગોનલ
ટેટ્રાગોનલ ઑર્થોર્હોમ્બિક |
| 5. | કાયનાઇટ
સિલિમેનાઇટ એન્ડેલ્યુસાઇટ |
Al2O3 . SiO2
Al2O3 . SiO2 Al2O3 . SiO2 |
4–7
6–7 7.5 |
3.6
3.24 3.20 |
ટ્રાયક્લિનિક
ઑર્થોર્હોમ્બિક ઑર્થોર્હોમ્બિક |
જ્યારે કોઈ પણ બે કે ત્રણ ખનિજો દ્વિરૂપતા (dimorphism) સાથે સમરૂપતા(isomorphism)નો ગુણધર્મ પણ ધરાવતાં હોય ત્યારે એવાં ખનિજોને સમદ્વિરૂપ ખનિજો (isodimorphous) અને તે ગુણધર્મને સમદ્વિરૂપતા (isodimorphism) કહે છે.
પ્રાણીઓની એક જ ઉપજાતિ જ્યારે બે અલગ અલગ સ્પષ્ટ સ્વરૂપોમાં મળે ત્યારે એમના એ લક્ષણને પણ દ્વિરૂપતા કહે છે; દા. ત., અમુક ફોરામિનિફરમાં જોવા મળતાં સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ કક્ષાનાં સ્વરૂપો. પ્રાણીઓની એક જ ઉપજાતિમાં નર અને માદા સ્વરૂપોને પણ ઉદાહરણ તરીકે લઈ શકાય.
ગિરીશભાઈ પંડ્યા