ઍસિડ હેલાઇડ

ઍસિડ હેલાઇડ (acid halide) : હેલોકાર્બોનિલ  સમૂહ ધરાવતાં સૂત્રવાળાં કાર્બનિક તટસ્થ સંયોજનો. (R = એલિફૅટિક/એરોમૅટિક ભાગ, X = Cl, Br, I, F). કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડની ફૉસ્ફરસ હેલાઇડ (PCl₃, PCl₅) કે થાયૉનિલ ક્લોરાઇડ (SOCl₂) સાથેની પ્રક્રિયાથી -OH સમૂહનું ક્લોરાઇડ વડે પ્રતિ-સ્થાપન થતાં આ સંયોજનો મળે છે; દા.ત.,

ઍસિડ હેલાઇડ રંગવિહીન, તીવ્ર વાસવાળા, ભેજવાળી હવામાં ધુમાડો આપતા પદાર્થો છે. એસેટાઇલ ક્લોરાઇડનું ઉ.બિં. 55⁰ સે. છે. ઍસિડ હેલાઇડ હાઇડ્રૉક્સિલ (OH) કે ઍમિનો (−NH₂ કે −NH) સમૂહ ધરાવતાં સંયોજનો સાથે પ્રક્રિયા કરીને તેમનાં એસાઇલ વ્યુત્પન્નો બનાવે છે, જે તેમના અભિલક્ષણન(characterization)માં ઉપયોગી છે.

ઍસિડ હેલાઇડ, ઍસિડના સોડિયમ ક્ષાર સાથે એન્હાઇડ્રાઇડ આપે છે; દા. ત. :

કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડની જેમ સલ્ફૉનિક ઍસિડ (RSO₃H) સલ્ફૉનાઇલ ક્લોરાઇડ આપે છે, જે ઍસિડ હેલાઇડના મુકાબલે ઓછા સક્રિય છે. સલ્ફા ઔષધોની બનાવટમાં સલ્ફૉનાઇલ ક્લોરાઇડ અગત્યનાં મધ્યસ્થી છે. ક્લોરોસલ્ફૉનિક ઍસિડ(ClSO₃H)ના ઉપયોગથી ઍરોમૅટિક વલયમાં સલ્ફૉનાઇલ ક્લોરાઇડ સમૂહ એક જ સોપાને દાખલ કરી શકાય છે.

અકાર્બનિક ઍસિડ ક્લોરાઇડ પણ અગત્યનાં પ્રક્રિયકો છે. સલ્ફ્યુરિક ઍસિડ(H₂SO₄)નો ક્લોરાઇડ, ક્લોરોસલ્ફૉનિક ઍસિડ અને સલ્ફ્યુરાઇલ ક્લોરાઇડ (SO₂Cl₂), સલ્ફ્યુરસ ઍસિડ(H₂SO₃)નો ક્લોરાઇડ થાયૉનિલ ક્લોરાઇડ (SOCl₂), ફૉસ્ફરસ ઍસિડ(H₃PO₃)નો ક્લોરાઇડ ટ્રાયક્લોરાઇડ (PCl₃) અને ફૉસ્ફોરિક ઍસિડનો ક્લોરાઇડ ફૉસ્ફરસ ઑક્સિક્લોરાઇડ (POCl₃) તથા ફૉસ્ફરસ પેન્ટા-ક્લોરાઇડ (PCl₅) જાણીતા છે અને કાર્બનિક સંશ્લેષણમાં ઉપયોગી છે.

પ્રવીણસાગર સત્યપંથી