આર્થિક વૃદ્ધિના તબક્કાઓ (stages of growth) : આર્થિક વૃદ્ધિનો એક પ્રસિદ્ધ ઐતિહાસિક સિદ્ધાંત. અમેરિકાના પ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્રી ડબ્લ્યૂ. ડબ્લ્યૂ. રૉસ્ટૉવે તે 1961માં રજૂ કર્યો હતો. તેમણે કોઈ એક અર્થતંત્રમાં થતી વૃદ્ધિની પ્રક્રિયાને નીચેના પાંચ તબક્કાઓમાં વહેંચી હતી :
(1) પરંપરાગત સમાજ (the traditional society) : આ સમાજમાં ન્યૂટન પહેલાંનાં વિજ્ઞાન-ટૅકનૉલૉજીનો ઉપયોગ થતો હોય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જેને આધુનિક વિજ્ઞાન તથા ટૅકનૉલૉજી ગણવામાં આવે છે તેનો ઉપયોગ આ પરંપરાગત સમાજમાં થતો નથી. તેમાં ખેતીનો વિભાગ ખૂબ મોટો હોય છે. દેશમાં 70 ટકા કે તેથી વધુ લોકો ખેતીના ક્ષેત્રે રોકાયેલા હોય છે. સમાજ ઉચ્ચાવચ શ્રેણીમાં વહેંચાયેલો હોય છે. આર્થિક-સામાજિક વ્યવહારો લાંબા સમયથી ચાલી આવતી પરંપરાઓ પ્રમાણે ચાલતા હોય છે.
(2) આર્થિક ઉત્થાન પૂર્વેનો તબક્કો (the pre-conditions for take-off) : આ ગાળામાં આધુનિક વિજ્ઞાનને ખેતીના ક્ષેત્રે પ્રયોજવામાં આવે છે. સત્તરમી સદીના અંતભાગમાં યુરોપના દેશોને તેના ઉદાહરણ રૂપે રૉસ્ટૉવે ટાંક્યા છે. આ તબક્કામાં નિયોજકોનો એક વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવી ચૂક્યો હોય છે. તેમના નવા વિચારોને અમલમાં મૂકવા જરૂરી મૂડી પૂરી પાડનાર મૂડીરોકાણ કરનારાઓનો વર્ગ પણ અસ્તિત્વમાં આવે છે.
(3) આર્થિક ઉત્થાન (the take-off) : આ એક નિર્ણાયક તબક્કો છે. તેમાં આર્થિક વૃદ્ધિ એક સાતત્યપૂર્ણ રીતે ચાલતી સામાન્ય ઘટના બને છે. સામાન્ય રીતે એમ કહી શકાય કે આ તબક્કામાં રાષ્ટ્રીય આવકના ટેકા રૂપે બચતો અને મૂડીરોકાણો, ઓછામાં ઓછાં, દસ ટકા જેટલાં થાય છે. બચતો અને મૂડીરોકાણની વૃદ્ધિ સાથે આ તબક્કામાં બીજાં બે લક્ષણો પણ જોવા મળે છે. એક, ઉદ્યોગો(manufacturing)ના વિભાગમાં કોઈ એક ક્ષેત્ર કે ઉદ્યોગનો ઝડપથી વિકાસ થાય છે. બીજું, એવું સામાજિક કે રાજકીય માળખું રચાય છે, જે અર્થતંત્રમાં આધુનિક વિભાગને પીઠબળ પૂરું પાડે છે. રૉસ્ટૉવ આર્થિક ઉત્થાનના તબક્કાને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના તબક્કા તરીકે પણ ઓળખાવે છે.
(4) પરિપક્વતા તરફની ગતિ (the drive to maturity) : પરિપક્વતા અને આર્થિક ઉત્થાન વચ્ચેનો આ તબક્કો છે, જે લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહેતી પ્રગતિનો સમયગાળો બની રહે છે. અત્યંત આધુનિક ગણાય એવી ટૅકનૉલૉજીનો ઉપયોગ આ તબક્કામાં સહજ રીતે થાય છે. આ તબક્કામાં મૂડીરોકાણ રાષ્ટ્રીય આવકના 20 ટકાની સપાટી પર પહોંચે છે. રૉસ્ટૉવના મત પ્રમાણે આ તબક્કો પાંચ-છ દસકા સુધી ચાલે છે.
(5) વિપુલ વપરાશનો તબક્કો (the stage of high mass consumption) : વૃદ્ધિની પ્રક્રિયાનો આ સહુથી લાંબો-મોટો તબક્કો છે. અમેરિકાના અર્થતંત્રને પરિપક્વતાના તબક્કામાંથી વૃદ્ધિના આ અંતિમ વિપુલ વપરાશના તબક્કામાં પ્રવેશતાં 100 વર્ષ લાગ્યાં હતાં એવો રૉસ્ટૉવનો મત છે. આ તબક્કામાં સમાજમાં સમૃદ્ધિ ભોગવતા વર્ગનો ખૂબ વિસ્તાર થાય છે. તેમાં જટિલ ટૅકનૉલૉજીનો ઉપયોગ કરીને પેદા કરવામાં આવતી ચીજો અને સેવાઓનું ઉત્પાદન મોટા જથ્થામાં થાય છે.
રૉસ્ટૉવનો પ્રયાસ ગરીબ વિકાસશીલ દેશોમાં આર્થિક વિકાસને વેગીલો બનાવવા માટેની ચાવી ઇતિહાસમાંથી ખોળવાનો હતો, પરંતુ આર્થિક વિકાસ અને વૃદ્ધિની પ્રક્રિયા તમામ દેશોમાં એકસરખા તબક્કાઓમાંથી પસાર થાય છે એવી વ્યાપ્તિને વિવિધ દેશોના અનુભવોમાંથી સમર્થન સાંપડતું નથી.
બાળકૃષ્ણ માધવરાવ મૂળે