આઝટેક તિથિપત્ર (calendar) : મેક્સિકોની આઝટેક પ્રજાએ તૈયાર કરેલું આ તિથિપત્ર. કોલંબસ અને યુરોપિયન સભ્યતાના આગમન પહેલાં મધ્ય અને દક્ષિણ અમેરિકા ખંડ(હાલનું મેક્સિકો)માં ઈ. સ. 1345થી 1521 વચ્ચે આઝટેક (AZTEC) સંસ્કૃતિ વિકાસ પામી. આ લોકો ધાર્મિક વિધિવિધાન કરતા. સૂર્યને ભગવાન માની માનવબલિ અર્પણ કરતા. તેઓ વિશાળ જળસપાટી ઉપર લાકડાની પટ્ટીઓની ચટ્ટાઈ બનાવી તેના ઉપર પાંદડાં અને માટીથી કૃત્રિમ ટાપુ બનાવવામાં માહિર હતા. આ આઝટેક પ્રજાનો મુખ્ય વ્યવસાય પશુપાલનનો હતો. તેમણે પોતાનું ધાર્મિક માન્યતા પ્રમાણેનું અલગ વાર્ષિક કૅલેન્ડર તૈયાર કરેલું.
આ તિથિપત્રમાં બે પ્રકારનાં વર્ષો ગણવામાં આવતાં : ધાર્મિક વિધિઓ માટેનું અને વહીવટી કામકાજ માટેનું. પહેલું 20 દિવસના મહિના લેખે, 13 મહિનાનું 260 દિવસનું વર્ષ અને બીજું 20 દિવસના 18 મહિનાવાળું વહીવટી સૌર વર્ષ, જેમાં પાંચ દિવસ છૂટના રાખીને 365 દિવસ પૂરા કરાતા હતા. આ પાંચ દિવસ અશુભ ગણાતા. આ બંને ચક્રો (cycles) વચ્ચે 52 વર્ષે મેળ થતો. આ મેળનો સમય દેશ માટે આફતરૂપ ગણાતો. આ આફતના શમન માટે પશુબલિ સહિત ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં આવતી. પુરોહિતો જૂનો અગ્નિ બુઝાવી નાખતા અને વિધિની પૂર્ણાહુતિ વખતે નવો અગ્નિ પેટાવતા. આ પછી જ પ્રજાજનોએ ચૂલા પ્રગટાવવાના રહેતા. પ્રજાજીવનમાં સૂર્યપૂજા કેન્દ્રસ્થાને હતી. આવો છેલ્લો ઉત્સવ 1506માં ઊજવાયો હતો. (1519-20માં આ પ્રજા સ્પૅનિશ આક્રમણકાર કોર્તેના હાથે હાર પામી તે પછી તેમની સંસ્કૃતિ નાશ પામી.)
આ તિથિપત્ર દર્શાવતો 3.7 મીટર વ્યાસનો 25 ટન વજનનો પથ્થર 1790માં મેક્સિકો શહેરમાંથી મળી આવ્યો છે. આના કેન્દ્રમાં સૂર્યની આકૃતિ છે અને તેની આજુબાજુનાં ચાર પરિસરોમાં સૂર્યના અગાઉના અવતારો દર્શાવ્યા છે. આની ફરતાં પરિઘ રૂપે આઝટેક માસના20 દિવસોનાં ચિહનો અંકિત કરવામાં આવ્યાં છે. માયા તિથિપત્ર ઉપરથી આઝટેક તિથિપત્ર રચાયું હોવાનું માનવામાં આવે છે.
જયંતિલાલ જટાશંકર ત્રિવેદી
જયેશકુમાર સુ. રાવલ