અધિકમાસ — ક્ષયમાસ : ઋતુઓ અને તહેવારો નિયત રીતે આવે તે માટે ભારતીય પંચાંગમાં કરવામાં આવેલી વિશિષ્ટ જોગવાઈ. જેને બે ભાગમાં વહેંચી શકાય (1) અધિક માસનો નિર્ણય (2) ક્ષયમાસ. ભારતીય પંચાંગોમાં તથા ધર્મશાસ્ત્રોમાં પ્રાચીન કાળથી સૌર, ચાંદ્ર, સાયન અને નાક્ષત્ર એમ ચાર પ્રકારનું કાલમાન મિશ્ર રૂપે સ્વીકારેલું છે. તેમાં સૌર અને ચાંદ્રમાસનો સમન્વય કરી ઋતુઓ અને તહેવારો નિયત રીતે આવ્યા કરે તેવો પ્રબંધ કરેલો છે. તેની અંતર્ગત અધિકમાસની યોજના થયેલી છે.
(1) અધિકમાસનો નિર્ણય : ભારતવર્ષની હિંદુ પરંપરા મુજબ કાલગણના વિક્રમ સંવત – ચાંદ્રમાસ આધારિત છે. વિક્રમ સંવતમાં દર ત્રીજા વર્ષે આવતા એક વધારાના મહિનાને ‘અધિક માસ’ કે ‘પુરુષોત્તમ મહિના’ના નામે અત્યંત પવિત્ર માનવામાં આવ્યો છે. ગુજરાત-મહારાષ્ટ્ર, દક્ષિણ-પૂર્વ ભારતના પ્રદેશોમાં સુદ એકમથી અમાસ વદ અમાસ (અમાન્ત) સુધી ચાંદ્ર માસ ગણાય છે. જ્યારે ઉત્તર ભારત – રાજસ્થાન – મારવાડ – મેવાડ વગેરે પ્રાંતમાં વદ એકમથી પૂનમ સુધી (પૂર્ણિમાન્ત) ચાંદ્રમાસ ગણાય છે. એક ચાંદ્રમાસની લંબાઈ 29।। (સાડા ઓગણત્રીસ) દિવસ જેટલી હોય છે. આવા બાર ચાંદ્રમાસનું એક સંવત વર્ષ ગણાય છે.
તેમાં સૂર્ય એક રાશિ પૂરી કરે તેટલા સમયને સૌરમાસ અને મેષાદિ બાર રાશિઓ પૂરી કરે તેટલા વખતનું અર્થાત્ બાર સૌરમાસનું 365 દિ., 15 ઘડી, 22 પળ અને 54 વિપળ(365 દિ., 6 ક., 9 મિ. અને 10 સેકન્ડ)નું એક સૌરવર્ષ થાય છે. સુદ એકમથી વદ અમાસ સુધીના સમયને એક ચાંદ્રમાસ કહે છે અને આવા બાર માસનું એક ચાંદ્રવર્ષ થાય છે, જે 354 દિ., 8 ક., 48 મિનિટ, 34 સેકન્ડનું હોય છે. આમ સૌરવર્ષ અને ચાંદ્રવર્ષ વચ્ચે પ્રતિવર્ષે 10 દિવસ, 21 કલાક, 20 મિનિટ અને 36 સેકન્ડનો તફાવત પડે છે. આ તફાવત લગભગ બે વર્ષના અંતે 22 દિવસ અને પોણાત્રણ વર્ષે ત્રીસ દિવસનો થાય છે. એટલે ચાંદ્રમાસમાં એક મહિનો ઉમેરવામાં આવે તો તે સૌરમાસની બરાબર થાય છે. ટૂંકમાં કહીએ તો 33 સૌરમાસ બરાબર 34 ચાંદ્રમાસ બને છે. 32 મહિના, 16 દિવસ અને 4 ઘડીના અંતરે આવતા આ વધારાના માસને અધિકમાસ કહે છે.
જો આ તફાવત ધ્યાનમાં લેવામાં ન આવે અથવા તેને અવગણવામાં આવે તો આપણા હિંદુ ધર્મના તહેવારો – પર્વો – ઉત્સવો દર વર્ષે 11 દિવસ પાછળ ખસતા જાય. આમ થાય તો તહેવારો અને ઋતુઓનો સુમેળ જળવાય નહીં. એટલે કે આસો મહિનાની નવરાત્રી ભરઉનાળે આવી જાય. ચોમાસુ પોષ-મહા મહિનામાં આવે અને મકરસંક્રાંતિ, હોળી વગેરે ચોમાસામાં ઊજવવી પડે એટલે આપણી સાંસ્કૃતિક ઉત્સવ પરંપરા ઋતુગત બની રહે તે હેતુથી ખગોળશાસ્ત્રીઓ અને પ્રાચીન ઋષિમુનિઓએ પંચાંગની રચના કરતી વખતે અધિક માસનું સૂક્ષ્મ ગણતરીપૂર્વકનું આયોજન કરેલું છે.
વેધસિદ્ધ ગણતરી મુજબ અધિક માસ 32 માસ પછી આવે. એક અધિક માસ પછી બીજો અધિક માસ 28થી 35 મહિને આવે.
એક એવો પણ નિયમ છે કે, એક ચાંદ્રમાસમાં સૂર્ય રાશિ બદલે તો તે માસને શુદ્ધ માસ, જો રાશિ ના બદલે તો તેને અધિકમાસ અને બે રાશિઓ બદલે તો તેને ક્ષયમાસ કહેવો. આમ શુદ્ધ, અધિક અને ક્ષય સંજ્ઞાઓ ચાંદ્રમાસને લાગુ પડે છે અને તે સંક્રાંતિસાપેક્ષ છે. એક ચાંદ્રમાસમાં સૂર્યનું એક વખત રાશિસંક્રમણ થાય તે પ્રકૃતિ છે અને રાશિસંક્રમણ ના થાય અથવા બે વખત થાય તે વિકૃતિ છે. પ્રકૃતિમાસ એટલે શુદ્ધ અને વિકૃતિમાસ એટલે અધિક અથવા ક્ષયમાસ ગણાય છે.
પંચાંગ ગણિતમાં ચોક્કસ ખગોળીય નિયમો અને સિદ્ધાંતોનું પાલન કરવામાં આવે છે. શકુનિ, ચતુષ્પાદ, નાગ અને કિંસ્તુઘ્ન એ ચાર કરણ સૂર્યનો મળ (વિકાર) ગણાય છે. એટલા માટે આ ચાર કરણ અંતર્ગત જો સૂર્ય સંક્રમણ થાય તે મળ માસ (અધિક માસ) થાય છે.
બ્રહ્માંડમાં ગ્રહ-નક્ષત્રનાં થતાં ખગોળીય પરિમાણો દર્શાવતા આધારભૂત ગ્રંથ ‘ધર્મસિંધુ’માં ‘મળમાસ’ને મલિમ્લુચ અથવા અધિક માસ તરીકે શુભ કાર્યો માટે ત્યાજ્ય ગણ્યો છે. બધા પ્રકારના માંગલિક કાર્ય, શુભ કાર્ય, મહોત્સવ, પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠા, યજ્ઞ-યજ્ઞાદિ કાર્ય અને પિતૃકાર્ય અધિક માસમાં વર્જિત ગણવામાં આવ્યા છે. જ્યારે અધિક માસને ‘પુરુષોત્તમ માસ’ રૂપે ધર્મકાર્ય માટે અત્યંત શુભ, પવિત્ર અને બધા મહિનાઓમાં રાજા તરીકે બિરદાવવામાં આવેલો છે.
(2) ક્ષય માસનો નિર્ણય : સિદ્ધાંત શિરોમણિ ગ્રંથ અનુસાર અધિક માસ અને ક્ષય માસ બંને વિકારરૂપ છે. એક સંક્રાંતિરહિત છે અને બીજો બે સંક્રાંતિયુક્ત છે.
કોઈ વર્ષે એવું બને કે સૂર્ય એક જ રાશિમાં રહે તે દરમિયાન કોઈ પણ માસની શુક્લ પ્રતિપ્રદાનો આરંભ થતો હોતો નથી. આવા સમયે તે સૂર્ય રાશિ અનુસાર આવનારા ચાંદ્રમાસનો ક્ષય થાય છે.
દા. ત. સંવત 2020માં વૃશ્ચિક સંક્રાંતિના સમય દરમિયાન એક પણ ચાંદ્રમાસની શુક્લ પ્રતિપ્રદા શરૂ થતી નથી તેથી વૃશ્ચિકનો માર્ગશીર્ષ માસનો ક્ષય થયો અને તે કારતક માસમાં જ સમાઈ ગયો. આમ, માગસર મહિનાનો ક્ષય થયો ગણાય. આ સમયે કારતકમાં બે સૂર્ય રાશિનાં સંક્રમણ થયાં. જે ચાંદ્રમાસમાં બે સૂર્ય સંક્રાંતિ આવે તે ‘ક્ષયમાસ’ કહેવાય. જે સમયે ક્ષયમાસ આવે તે સમયે ક્ષયમાસથી અગાઉ અને પછી એક એમ બે અધિક માસ 5-6 મહિનાના અંતરે આવે છે.
અંગ્રેજી (ખ્રિસ્તી) વર્ષ સૌર વર્ષ કરતાં 6 કલાક જેટલું નાનું હોવાથી તેને સરભર કરવા દર ચોથા વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં 28 દિવસને બદલે 29 દિવસ (Leap Year) ગણી મેળ સાધવામાં આવે છે. મુસ્લિમ તહેવારો ચંદ્રદર્શન આધારિત હોઈ, હિંદુ ખગોળશાસ્ત્રની સૂક્ષ્મ ગણતરીની તિથિઓ મોટે ભાગે જળવાઈ રહે છે. જ્યારે મુસ્લિમ પદ્ધતિમાં સાંજના આકાશમાં બાલ ચંદ્ર(Crescent Moon)નાં દર્શનથી દરેક મહિનાનો આરંભ થાય છે. તેથી એમાં માત્ર ચંદ્રગતિને જ ધ્યાને લીધેલ હોઈ રોજા વગેરે મુસ્લિમ તહેવારો ગમે તે ઋતુમાં આવી જાય છે.
આકૃતિ 1
એક સામાન્ય નિયમ એવો છે કે કાર્તિક માસ અધિકમાસ તરીકે આવે. ક્વચિત્ ક્ષયમાસ તરીકે પણ આવે. માગસર અને પોષ ક્ષયમાસ તરીકે આવે, પણ તે અધિક થઈ શકતા નથી. મહા મહિનો સદાકાળ પ્રાકૃતિક રહે છે. એટલે તે કદી પણ અધિક કે ક્ષયમાસ બનતો નથી. ફાગણથી આસો સુધીના આઠ માસ અધિક તરીકે આવી શકે, પરંતુ ક્ષયમાસ તરીકે કદી આવતા નથી. જ્યારે ક્ષયમાસ આવે ત્યારે તેની પહેલાં આવનારા અધિકમાસને ‘સંસર્પ’માસ, ક્ષયમાસને અહંસસ્પતિ અને તેની પછી આવનારા અધિકમાસને ‘અધિકમાસ’ અથવા ‘મલિમ્લુચ’ કહે છે. આમ સૌરવર્ષ અધિકમાસ ઉમેરાતાં તેર ચાંદ્રમાસનું થાય છે, પરંતુ કદાપિ અગિયાર કે ચૌદ ચાંદ્રમાસનું થતું નથી.
એક ક્ષયમાસ પછી બીજો ક્ષય 19 વર્ષે, 65 વર્ષે, 141 વર્ષે અથવા 255 વર્ષે એમ અનિયમિત ક્રમમાં આવ્યા કરે છે.
આકૃતિ 2
ખગોળશાસ્ત્ર અનુસાર કાલગણના માટે રાશિચક્રમાં દેખાતા સૂર્યના આભાસી પરિભ્રમણથી વર્ષની અને ચંદ્રના પૃથ્વી-ભ્રમણ દ્વારા માસની ગણના કરીએ છીએ. આપણે અમાવાસ્યા(અમાસ)એ માસ પૂરો થયેલો ગણીએ છીએ અને તુરત જ નવા માસનો આરંભ કરીએ છીએ. ભારતીય પદ્ધતિમાં ચાંદ્રમાસને નામ આપવા માટે (1) માસના આરંભે સૂર્ય કઈ રાશિના અંશરૂપ નક્ષત્રમાં ભ્રમણ કરી રહ્યો છે; અને (2) માસના અંતે આવતી અમાસ વખતે સૂર્યરાશિ બદલાઈ ગઈ છે કે કેમ, એ બંને બાબતો લક્ષમાં લેવાય છે. સૂર્ય એક સરેરાશ રાશિ(રાશિચક્રના 300)નું ભ્રમણ 30 દિવસ 10.2 કલાકમાં પૂરું કરે છે. પરંતુ 3 જાન્યુઆરીએ પૃથ્વી સૂર્યથી નિકટતમ અંતરે – 14 કરોડ 71 લાખ કિમી. – હોય છે; જ્યારે 4 જુલાઈના રોજ અંતર વધીને 15 કરોડ 21 લાખ કિમી. થાય છે. કેપ્લરના ગ્રહગતિના બીજા નિયમ અનુસાર પદાર્થની આસપાસ ગુરુત્વાકર્ષણબળની અસર હેઠળ ઘૂમતો આકાશીય પદાર્થ, કેન્દ્રની નજીક આવે ત્યારે તેનો કક્ષીય વેગ વધે છે; અને જેમ દૂર જાય (ત્રિજ્યા મોટી થાય) તેમ તેનો કક્ષીય વેગ ઘટે છે. એટલે પૃથ્વીનો કક્ષીય વેગ 3 જાન્યુઆરીની આસપાસ 30.03 કિમી./સે. – સૌથી વધારે – હોય છે. જ્યારે 4 જુલાઈની આસપાસ તે ઘટીને 29.52 કિમી./સે. થાય છે. એટલે સૂર્યનું રાશિસંક્રમણ પણ વર્ષ દરમિયાન વધઘટ દર્શાવે છે, જેને કારણે સૂર્યના આભાસી પરિભ્રમણ વખતે રાશિચક્રના 300ના ગાળાઓ પસાર કરતાં એને જુલાઈની આસપાસ થોડો વધારે વખત લાગે છે; જ્યારે જાન્યુઆરીની આસપાસ થોડો ઓછો વખત લાગે છે. પૃથ્વીની આસપાસ પરિભ્રમણ પૂરું કરવા માટે ચંદ્રને જુલાઈની આસપાસના સમયગાળામાં 29.3 દિવસ અને જાન્યુઆરીની આસપાસ 29.8 દિવસ જેટલો સમય લાગે છે.
ચાંદ્રમાસની ઉપર મુજબની વ્યાખ્યા અનુસાર જો બે અમાસ દરમિયાન સૂર્યની રાશિ ન બદલાય તો તે અધિકમાસ કહેવાય છે; જ્યારે બે અમાસ દરમિયાન સૂર્યની રાશિ બે વખત બદલાય તો તેને ક્ષયમાસ ગણવામાં આવે છે. આકૃતિ 1માં ઑગસ્ટ 1982થી એપ્રિલ 1983 દરમિયાન થયેલ સૂર્યસંક્રાંતિના સમય તેમજ થયેલી અમાવાસ્યાના સમયો દર્શાવ્યા છે. તેમાં થયેલ આસો (નિયત) અધિકમાસ તેમજ ફાગણ (વિશેષ) અધિકમાસ ખાસ લક્ષ ખેંચે છે; અને પોષ માસનો ક્ષય થવાની ઘટના સાચે જ ધ્યાનાકર્ષક છે, કારણ કે ક્ષયમાસ તો 19થી 225 વર્ષના અનિયમિત સમયગાળે આવે છે.
1780થી 2152 એટલે કે 372 વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન 139 નિયત અધિકમાસ તેમજ 7 વિશેષ અધિકમાસ થઈ કુલ સંખ્યા 146 અધિકમાસ જેટલી થાય છે. તેમનું ચાંદ્રમાસ અનુસાર વર્ગીકરણ આકૃતિ 2માં દર્શાવ્યું છે. સામાન્ય (નિયત) અધિકમાસ મુખ્યત્વે વૈશાખ, જેઠ, અષાઢ, શ્રાવણ અને ભાદરવા દરમિયાન જ આવે છે. વિશેષ અધિકમાસ આસો, કારતક, માગશર અને ફાગણમાં પણ જોવા મળે છે; જ્યારે મહા માસ કદીય અધિકમાસ કે ક્ષયમાસ થતો નથી. ક્ષયમાસની અસામાન્ય ઘટના તો કારતકથી પોષ દરમિયાન જ જોવામાં આવે છે. આ બંને લક્ષણોનું કારણ અગાઉ જણાવ્યું તેમ, સૌરવર્ષ દરમિયાન સૂર્યને રાશિસંક્રમણ કરવા માટે લાગતા જુદા જુદા સમય છે, જે સૂર્યરાશિના દિનમાન તરીકે સ્તંભાલેખ(histogram)ની સાથે જ દર્શાવ્યું છે. આ કાર્યકારણનું ઉદાહરણ સાચે જ રસપ્રદ છે.
હિંમતરામ જાની
ઈન્દ્રવદન વિ. ત્રિવેદી
પ્ર. દી. અંગ્રેજી
જયેશકુમાર સુ. રાવલ