Zoology
ઍમાયલેઝ (amylase)
ઍમાયલેઝ (amylase) : વનસ્પતિજન્ય કાર્બોદિત, સ્ટાર્ચ અને પ્રાણીજન્ય ગ્લાયકોજન બહુશર્કરાઓનું પાચન કે વિઘટન કરનાર સામાન્ય ઉત્સેચકસમૂહ. તે આથવણકારક (fermentable) બહુશર્કરાનું મુખ્યત્વે માલ્ટોઝમાં વિઘટન કરે છે, જ્યારે આથવણ-નિરોધી અને ધીમી ગતિએ આથવણ થતી બહુશર્કરાનું વિઘટન ડેક્સ્ટ્રોઝમાં કરે છે. α-1, 6 બંધન ધરાવતી બહુશર્કરાને ડેક્સ્ટ્રોઝ કહે છે; જ્યારે ખોરાકી બહુશર્કરાને ઍમાયલોઝ કહે…
વધુ વાંચો >ઍમિનોઍસિડ (સૂક્ષ્મજીવશાસ્ત્ર)
ઍમિનોઍસિડ (સૂક્ષ્મજીવશાસ્ત્ર) : સજીવોના જીવરસ-(protoplasm)ના બંધારણના અગત્યના ભાગરૂપ એવા પ્રોટીન જેવા જૈવ-અણુઓ(biomolecules)ના નાઇટ્રોજનયુક્ત એકમો (units). ઍમિનોઍસિડના અણુમાં આમ્લિક (acidic) અને બેઝિક (basic) બન્ને પ્રકારના મૂલકો આવેલા છે. આથી આ ઍસિડ ઉભયધર્મી (amphoteric) છે અને દ્વિઆયન (zwitterion) તરીકે જાણીતા છે. ઍમિનોઍસિડની સંરચના : સજીવ ગમે તે (દા.ત., અમીબા કે વડનું વૃક્ષ)…
વધુ વાંચો >એમોનિયાકરણ (ammoniation)
એમોનિયાકરણ (ammoniation) : પ્રાણીઓનાં યુરિયા તથા યુરિક ઍસિડ જેવાં ઉત્સર્ગદ્રવ્યોના નાઇટ્રોજનયુક્ત ભાગને અલગ કરીને તેને એમોનિયામાં ફેરવવાની પ્રક્રિયા. ચોક્કસ પ્રકારના સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ યુરિયા અને યુરિક ઍસિડનું વિઘટન કરી તેને કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ અને એમોનિયામાં ફેરવે છે. મૃત વનસ્પતિ અને મૃત પ્રાણીઓના અવશેષો પર પણ તુરત જ સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ વિઘટનની પ્રક્રિયા શરૂ…
વધુ વાંચો >ઍમ્ફિઑક્સસ
ઍમ્ફિઑક્સસ : મુખ્યત્વે ઉષ્ણકટિબંધ અને સમશીતોષ્ણ પ્રદેશના દરિયાકિનારે, સહેજ જાડી રેતી આવેલી હોય તેવા પ્રદેશમાં વાસ કરનારું, તીરના આકારનું મેરુદંડી પ્રાણી. મેરુદંડી (chordata) સમુદાયના, શીર્ષમેરુ (cephalochordata) ઉપસમુદાયના branchiostomiidae કુળના branchiostoma lanceolatum તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે આંખ વગરનું અને માથું છૂટું દેખાતું ન હોય તેવું માછલી જેવું પ્રાણી છે. તેના…
વધુ વાંચો >ઍરિસ્ટોટલ
ઍરિસ્ટોટલ : (ઈ. પૂ. 384, સ્ટેગિરસ, મેસેડોનિયા; અ. 322, ચાલ્કિસ, યુબિયા, ગ્રીસ) : ગ્રીક દાર્શનિક. પ્લેટોનો શિષ્ય અને મહાન ઍલેક્ઝાન્ડરનો ગુરુ. પશ્ચિમમાં વિકસેલી અનેક વિદ્યાશાખાઓનો તે આદ્ય પિતા ગણાય છે. વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસપદ્ધતિના વિકાસમાં તેનો ફાળો અનન્ય છે. તર્કશાસ્ત્ર અને જીવશાસ્ત્રનો તો તેણે પાયો નાંખ્યો. ઉપરાંત રાજ્યશાસ્ત્ર, નીતિશાસ્ત્ર, ખગોળશાસ્ત્ર, ભૌતિકશાસ્ત્ર વગેરે…
વધુ વાંચો >ઑક્સિજન-ચક્ર
ઑક્સિજન-ચક્ર : સર્વે સજીવ કારકો માટે ઑક્સિજન અત્યંત આવશ્યક છે. વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓમાં – જારક શ્વસન કરનાર કારકો(aerobic respiration)માં શ્વસનની ક્રિયામાં ઑક્સિજન વપરાય છે અને અંતે વાતાવરણમાં અને પાણીમાં કાર્બનડાયૉક્સાઇડ (CO2) રૂપે બહાર આવે છે. પ્રકાશસંશ્લેષણની ક્રિયા દરમિયાન હરિત વનસ્પતિઓમાં કાર્બોહાઇડ્રેટ પદાર્થોના સંશ્લેષણમાં કાર્બનડાયૉક્સાઇડ અગત્યના પૂરક પદાર્થ તરીકે ઉપયોગી છે.…
વધુ વાંચો >ઑપેરિન, ઍલેક્ઝાન્ડર ઇવેનૉવિચ
ઑપેરિન, ઍલેક્ઝાન્ડર ઇવેનૉવિચ [જ. 2 માર્ચ 1894, ઉગ્લિક (મૉસ્કો પાસે); અ. 21 એપ્રિલ 1980, મૉસ્કો] : રાસાયણિક દ્રવ્યોમાંથી સજીવની ઉત્પત્તિના ક્ષેત્રે મહત્વનો ફાળો આપનાર મહાન રશિયન જીવવિજ્ઞાની. તેમણે મૉસ્કો સ્ટેટ યુનિવર્સિટીમાંથી વનસ્પતિદેહધર્મશાસ્ત્ર(plant physiology)નો મુખ્ય વિષય લઈને ડૉક્ટરેટ મેળવી. અભ્યાસ દરમિયાન વનસ્પતિદેહધર્મશાસ્ત્રી કે. એ. તિમિર્યાઝેવ – જે ડાર્વિનના સંપર્કમાં આવેલ હતા…
વધુ વાંચો >ઑર (placenta) (માનવેતર)
ઑર (placenta) (માનવેતર) : સસ્તનોમાં ભ્રૂણને માતાના ગર્ભ સાથે જોડનારું વહનાંગ (vascular – organ). કેટલીક ગર્ભાશયની પેશીઓ તેમજ ભ્રૂણપેશીઓના સાન્નિધ્યથી બનેલી આ ઑર, માતા તેમજ ગર્ભ વચ્ચે કડીરૂપ બનીને પોષણ, શ્વસન તેમજ ઉત્સર્જનની કામગીરી બજાવે છે. અંશત: ઑર એક પ્રકારની પોષક તથા રક્ષક ગ્રંથિ પણ છે. અપત્યપ્રસવી (viviparous) સસ્તન માદા…
વધુ વાંચો >કટલા (catla)
કટલા (catla) : અસ્થિમત્સ્ય. કુળ સાયપ્રિનિડી. મીઠાં જળાશયોમાં ઉપલા સ્તરે વાસ કરતી માછલી જે માનવખોરાકની ર્દષ્ટિએ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે. ભારતની નદીઓ અને સરોવરોમાં ‘મેજર કાર્પ્સ’ તરીકે ઓળખાતી માછલીઓમાં કટલા, રોહુ અને મ્રિગેલનું મત્સ્ય-સંવર્ધન મોટા પાયે કરવામાં આવે છે. દક્ષિણ ભારતમાં કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે કટલા માછલી મળી આવતી નથી. જોકે હવે…
વધુ વાંચો >