Physics
વિદ્યુત
વિદ્યુત સ્થિર અને ગતિ કરતા વિદ્યુતભારો, તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતાં બળોને લીધે થતી ક્રિયા, તેમના વડે ઉદ્ભવતાં વિદ્યુત અને ચુંબકીય તથા તદનુષંગે વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજીની પ્રગતિને તથા માનવ-વિકાસને ઐતિહાસિક વળાંક આપનાર ભૌતિકવિજ્ઞાનના નિસબતરૂપ વિષયોનું ક્ષેત્ર. તેમાં નીચેનાં મહત્વનાં ક્ષેત્રોનો સમાવેશ થાય છે : વિદ્યુતકીય ઇજનેરી : એકદિશી (D.C.) અને ઊલટસૂલટ (A.C.)…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-ચાપ
વિદ્યુત-ચાપ : બે વાહક તારના છેડા વચ્ચે સર્જાતો વીજવિભાર. જ્યારે બે વાહક તાર વચ્ચે 100 Vથી 200 Vનો સ્થિતિમાન જળવાઈ રહે તેમ વિદ્યુતસ્રોત (એ. સી. મેઇન્સ) સાથે જોડવામાં આવે ત્યારે અત્યંત તીવ્રતા ધરાવતો પ્રકાશીય સ્રોત પ્રજ્વલિત થાય છે. જો ક્ષણવાર માટે પણ બેઉ તારના છેડાઓને એકબીજાના સંપર્કમાં લાવવામાં આવે ત્યારે…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-પ્રકાશીય ઉપકરણો (Electro-optical Devices)
વિદ્યુત-પ્રકાશીય ઉપકરણો (Electro-optical Devices) : વિદ્યુત-પ્રકાશીય અસરો (electro-optical effects) પર આધાર રાખતાં ઉપકરણો. કોઈ પણ પારદર્શક પદાર્થમાંથી પ્રકાશના વહનનું સ્વરૂપ પદાર્થના વક્રીભવનાંક (refractive index) પર આધાર રાખે છે અને આ સંદર્ભમાં પદાર્થો – ખાસ કરીને સ્ફટિકોને બે બૃહદ વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવે છે. એક વર્ગમાં સમરૂપ (isotropic) સ્ફટિકો આવે છે અને…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતમાત્રાનું માપન
વિદ્યુતમાત્રાનું માપન : કોઈ પણ પદાર્થના વિદ્યુતભારનું માપન કરવું તે. અલગ અલગ પ્રકારના કેટલાક પદાર્થોને ઘર્ષણ દ્વારા વિદ્યુતભાર ધરાવતા કરી શકાય છે તે તો ઘણી જાણીતી ઘટના છે; જેમ કે, રેશમી કાપડને જો કાચના સળિયા સાથે ઘસીએ તો કાચનો સળિયો એક પ્રકારનો (ધન) વિદ્યુતભાર ધરાવતો થશે તો કાપડ તેનાથી વિરુદ્ધ…
વધુ વાંચો >વિપથન (aberration)
વિપથન (aberration) : આદર્શ વર્તણૂકમાંથી પ્રકાશીય પ્રતિબિંબ-રચનાતંત્રનું ફંટાવું. આદર્શ રીતે જોવા જતાં પ્રતિબિંબ-રચનાતંત્ર પ્રત્યેક વસ્તુબિંદુને અનુરૂપ અજોડ પ્રતિબિંબ-બિંદુ રચે છે. ઉપરાંત વસ્તુ-અવકાશ(object space)માં દરેક સુરેખા તેને અનુરૂપ પ્રતિબિંબ-અવકાશ(image-space)માં અજોડ સુરેખા રચે છે. આ બે અવકાશમાં સમતલ વચ્ચે એકસરખી એક-એક સંગતતા (one one correspondence) અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પ્રકાશવિજ્ઞાનમાં દૃગ્કાચમાં થઈને પસાર…
વધુ વાંચો >વિભવ કૂપ (potential well)
વિભવ કૂપ (potential well) : વિદ્યુતના બળક્ષેત્રનો એવો વિસ્તાર જ્યાં વિભવ એકદમ (એકાએક) ઘટી જાય છે અને જેની બીજી બાજુએ વિભવ વધારે હોય. સંરક્ષિત બળક્ષેત્રમાં પદાર્થ માટે એવો વિસ્તાર જ્યાં તેની આજુબાજુ (પરિસર)ના વિસ્તાર કરતાં પદાર્થની સ્થિતિજ ઊર્જા ઓછી હોય. ચોરસ કૂપ વિભવ (square well potential, SWP) વિભવકૂપનું સ્પષ્ટ ઉદાહરણ…
વધુ વાંચો >વિરિયલ સિદ્ધાંત
વિરિયલ સિદ્ધાંત : સાંખ્યિકીય (statistical) સમતોલનમાં હોય તેવા ગુચ્છ(cluster)ની કુલ સ્થિતિજ ઊર્જા તારાગુચ્છોની ગતિજ ઊર્જા કરતાં બરાબર બમણી થાય તેવી સ્થિતિ. તારાગુચ્છમાં, સ્થિતિજ ઊર્જા ગુચ્છના કેન્દ્ર તરફ લાગતા સમાસ (કુલ) ગુરુત્વાકર્ષણબળ ઉપર આધાર રાખે છે. જેમ જેમ તારક ગુચ્છમાં ગતિ કરતો હોય તેમ, ગુચ્છના કેન્દ્રથી બનતા તેના અંતર મુજબ તેની…
વધુ વાંચો >વિલોપન
વિલોપન : કણ અને પ્રતિકણ અથડાતાં ઊર્જાના ઉત્સર્જન સાથે અદૃશ્ય થવાની ઘટના જેમાં થતી હોય એવી પ્રક્રિયા. ઇલેક્ટ્રૉન અને તેના પ્રતિકણ પૉઝિટ્રૉન સાથે અથડાતાં ગૅમા કિરણની ઉત્પત્તિની ઘટના, પૃથ્વી ઉપર જોવા મળતી સામાન્ય ઘટના છે. રેડિયો-ઍક્ટિવ ક્ષય દરમિયાન ઉત્સર્જિત થતો પૉઝિટ્રૉન ઘણી વખત ઇલેક્ટ્રૉન સાથે જોડાતાં તે કલ્પ-પરમાણુ (quasi-atom) પૉઝિટ્રૉનિયમનું…
વધુ વાંચો >વિલ્કિન્સ, મૉરિસ
વિલ્કિન્સ, મૉરિસ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1916, પાગારોઆ, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : બ્રિટિશ જૈવભૌતિક વિજ્ઞાની. આખું નામ મૉરિસ હ્યુજ ફ્રેડરિક વિલ્કિન્સ. તેમણે ડી.એન.એ.ના ક્ષ-કિરણ વિવર્તનના અભ્યાસ દ્વારા ડી.એન.એ.ના આણ્વિક બંધારણ (સંરચના) માટેનું મહત્વનું સંશોધન કરી આપ્યું. જેમ્સ વૉટસન તથા સ્વ. સર ફ્રાન્સિસ ક્રીક્ધો તેમના આ સંશોધને ડી.એન.એ.નું બંધારણ નક્કી કરવામાં ખૂબ ઉપયોગી મદદ…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, કેનિથ જી. (Wilson, Kenneth G.)
વિલ્સન, કેનિથ જી. (Wilson, Kenneth G.) (જ. 8 જૂન 1936, વૉલધમ, મૅસેચૂસેટ્સ, યુ.એસ.એ.; અ. 15 જૂન 2013, મેઈન, યુ.એસ.એ.) : પ્રાવસ્થા સંક્રમણને સંબંધિત ક્રાંતિક પરિઘટના (critical Phenomena)ના સિદ્ધાંત માટે 1982નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. કેનિથ જી. વિલ્સન અમેરિકન સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્રી હતા. કણ ભૌતિકશાસ્ત્રના અભ્યાસ માટે કમ્પ્યૂટરના ઉપયોગના તેઓ અગ્રણી હતા.…
વધુ વાંચો >