Chemistry
સમાન આયન અસર (common ion effect)
સમાન આયન અસર (common ion effect) : દ્રાવણમાં રહેલા આયનો પૈકીનો એક આયન સમાન હોય તેવો ક્ષાર ઉમેરવાથી નિર્બળ વિદ્યુતવિભાજ્ય(weak electrolyte)ના વિયોજન(dissociation)માં કે અલ્પદ્રાવ્ય (sparingly soluble) પદાર્થની દ્રાવ્યતામાં ઘટાડો કરતી અસર. કોઈ એક આયનિક પ્રક્રિયામાં એક વિશિષ્ટ આયનની સાંદ્રતા તેમાં પોતાના વિયોજન દ્વારા આ જ આયન ઉત્પન્ન કરતું સંયોજન ઉમેરવાથી…
વધુ વાંચો >સમાનધર્મી શ્રેણી
સમાનધર્મી શ્રેણી : કાર્બનિક રાસાયણિક સંયોજનોમાં અનુક્રમિક રીતે મિથીલીન CH2 સમૂહ ઉમેરતા જવાથી બનતાં સંયોજનોની શ્રેણી. આમ તે કાર્બનિક સંયોજનોની એવી શ્રેણી છે કે જેમાંનો પ્રત્યેક સભ્ય તેના પાડોશ(આગળના અથવા પાછળ)ના સમૂહ કરતાં પરમાણુઓના ચોક્કસ સમૂહ વડે અલગ પડે છે. શ્રેણીમાંના સભ્યોના રાસાયણિક ગુણધર્મો સમાન હોવાથી તેમને સમાનધર્મી (homologous) કહે…
વધુ વાંચો >સમુદ્ર-રસાયણો
સમુદ્ર–રસાયણો સમુદ્ર અને તેમાંની જૈવસૃદૃષ્ટિમાંથી મેળવાતાં રસાયણો. સમુદ્ર કરોડો જાતિઓ(species)નું ઉદ્ગમસ્થાન છે. આજ સુધી આમાંની બહુ જ થોડી જાતિઓનાં નિષ્કર્ષણ મેળવી તેઓની જૈવિક ક્રિયાશીલતા(biological activities)નો અભ્યાસ થયો છે. આમાંથી મળેલાં ઘણાં રસાયણોનું ઔષધ તરીકે વ્યાપારીકરણ પણ થયું છે અને ઘણાં ચિકિત્સા-અભ્યાસ (clinical studies) હેઠળ છે. સમુદ્રી જીવોમાંથી મળેલાં જૈવક્રિયાશીલ (bio-active)…
વધુ વાંચો >સલ્ફર (ગંધક, sulphur)
સલ્ફર (ગંધક, sulphur) : આવર્તક કોષ્ટક(periodic table)ના 16મા (અગાઉના VI) સમૂહનું ઑક્સિજનની નીચે આવેલું રાસાયણિક અધાતુ તત્ત્વ. સંજ્ઞા S. પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં તેનો ઉલ્લેખ બ્રિમસ્ટોન (સળગતો પથ્થર, brimstone) તરીકે મળે છે. ઉપસ્થિતિ (occurrence) : ગંધક મુખ્યત્વે સંયોજિત સ્વરૂપે મળી આવે છે. પૃથ્વીના પોપડા/ખડકોમાં તેનું પ્રમાણ 340 ppm (parts per million) (લગભગ…
વધુ વાંચો >સલ્ફર ચક્ર
સલ્ફર ચક્ર : સલ્ફરયુક્ત અવસાદી (sedimentary) ચક્ર. વાતાવરણમાં તે H2S, SO2 જેવા વાયુ સ્વરૂપે અને મૃદામાં સલ્ફેટ, સલ્ફાઇડ અને કાર્બનિક-સલ્ફર-સ્વરૂપે મળી આવે છે. વાતાવરણમાં રહેલો SO2 વાયુ જ્વાળામુખી દ્વારા અને વનસ્પતિઓને બાળવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. જોકે અશ્મી-બળતણમાં રહેલા સલ્ફાઇડ અને કાર્બનિક-Sના ઑક્સિડેશન દ્વારા વિપુલ જથ્થામાં ઉત્પન્ન થાય છે. સામાન્ય રીતે…
વધુ વાંચો >સલ્ફર ટ્રાયૉક્સાઇડ
સલ્ફર ટ્રાયૉક્સાઇડ : સલ્ફ્યુરિક ઍસિડના ઉત્પાદનમાં ઉપયોગી એવો ગંધક(સલ્ફર)નો એક અગત્યનો ઑક્સાઇડ. સૂત્ર SO3 [સલ્ફર(VI) ઑક્સાઇડ]. બનાવવાની પદ્ધતિઓ : મોટા પાયા પર સલ્ફર ટ્રાયૉક્સાઇડનું ઉત્પાદન 400°થી 665° સે. તાપમાને સલ્ફર ડાયૉક્સાઇડના ઉદ્દીપકીય (catalytic) ઉપચયન દ્વારા મેળવાય છે. ઉદ્દીપક તરીકે વૅનેડિયમ પેન્ટૉક્સાઇડ (V2O5) વપરાય છે. જોકે આ માટે પ્લૅટિનમ ધાતુ, નિકલ…
વધુ વાંચો >સલ્ફર ડાયૉક્સાઇડ [સલ્ફર (IV) ઑક્સાઇડ]
સલ્ફર ડાયૉક્સાઇડ [સલ્ફર (IV) ઑક્સાઇડ] : ગંધક(sulphur)નું ઑક્સિજન સાથેનું વાયુરૂપ સંયોજન. સૂત્ર SO2. વ્યાપારી દૃષ્ટિએ તેનું મોટા પાયા પર ઉત્પાદન ગંધકને હવામાં બાળીને અથવા પાયરાઇટ (FeS2) જેવા અયસ્કોના ભૂંજન (roasting) દ્વારા કરવામાં આવે છે. S + O2 → SO2 4FeS2 + 11O2 → 2Fe2O3 + 8SO2 સલ્ફ્યુરિક ઍસિડના ઉત્પાદન માટે…
વધુ વાંચો >સલ્ફાઇટ
સલ્ફાઇટ : અસ્થાયી એવા સલ્ફ્યુરસ ઍસિડ (H2SO3)માંથી મેળવાતા ક્ષાર (salt) અથવા એસ્ટર (ester). ક્ષારો ટ્રાઇ-ઑક્સોસલ્ફેટ(VI) આયન ધરાવે છે, જેમાં ઑક્સો-એનાયનમાંના સલ્ફરનો ઉપચયનાંક (oxidation number) +4 હોય છે. આ ઉપચયનાંક સલ્ફરના વિવિધ ઉપચયનાંકોની પરાસમાં વચ્ચેનો છે. આથી સલ્ફાઇટ ક્ષારો સંજોગો પ્રમાણે ઉપચયનકર્તા (oxidant) તેમજ અપચયનકર્તા (reductant) એમ બંને રીતે વર્તી શકે…
વધુ વાંચો >સલ્ફાઇડ (sulphide)
સલ્ફાઇડ (sulphide) : સલ્ફરનાં વધુ વિદ્યુત-ધનાત્મક (electropositive) તત્ત્વો સાથેનાં અકાર્બનિક સંયોજનો (દા.ત., સોડિયમ સલ્ફાઇડ) અથવા બે હાઇડ્રોકાર્બન સમૂહ સાથે જોડાયેલ S-સમૂહ ધરાવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. અધાતુ તત્ત્વો સાથેના સલ્ફરનાં સંયોજનો સહસંયોજક પ્રકારનાં હોય છે; દા.ત., હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ, H2S. ધાતુઓ S2 આયન ધરાવતા આયનિક સલ્ફાઇડ આપે છે. આમ તે H2Sનાં લવણો (salts)…
વધુ વાંચો >સલ્ફોનેમાઇડ (sulphonamide)
સલ્ફોનેમાઇડ (sulphonamide) : કાર્બસલ્ફર (organosulphur) સંયોજનો પૈકી સલ્ફોનેમાઇડો (sulphonamido) (SO2NH2) સમૂહ ધરાવતાં સંયોજનોનો એક વર્ગ. તેઓ સલ્ફોનિક ઍસિડોનાં એમાઇડ સંયોજનો છે. સલ્ફોનેમાઇડો સમૂહમાંના નાઇટ્રોજન પર જુદા જુદા પરિસ્થાપકો (substituents) દાખલ કરવાથી સલ્ફા-ઔષધો (sulpha-drugs) તરીકે ઓળખાતાં વિવિધ ઔષધો મળે છે. 1934માં જર્મન વૈજ્ઞાનિક ગેરહાર્ડ ડૉમાગ્ક દ્વારા સ્ટ્રૅપ્ટોકોકાઈ(streptococci)નો ચેપ લાગેલા ઉંદરોને પ્રોન્ટોસિલ…
વધુ વાંચો >