ભારતીય સંસ્કૃતિ

ક્રતુ : જેમાં યૂપ રોપાતો હોય તેવો યજ્ઞ. અમરકોશમાં ‘ક્રતુ’ શબ્દને યજ્ઞસામાન્યના અર્થમાં ગણાવ્યો છે. પણ અમરકોશમાં ગણાવેલાં યજ્ઞનામોમાંનાં કેટલાંક યજ્ઞવિશેષોનાં વાચક છે. ‘યજ્ઞ’ શબ્દ તેના વ્યાપક અર્થમાં શ્રૌત સ્માર્ત સર્વ હોમાત્મક કર્મને આવરી લે છે, જ્યારે ક્રતુ એ સોમયાગ છે. ‘શબ્દકલ્પદ્રુમ’માં તેને यूपसहितो यज्ञ: क्रतु: કહ્યો છે. સોમયાગોમાં પશુહોમ…

ખસમ : ખ-સમનો મૂળ અર્થ છે ખ અર્થાત્ આકાશના જેવું. વિશાળ-વ્યાપક. હઠયોગની સાધનાનો મૂળ ઉદ્દેશ ચિત્તને બધા સાંસારિક ધર્મોથી મુક્ત કરીને તેને નિર્લિપ્ત બનાવવું. આ સર્વધર્મ-શૂન્યતાને મનની શૂન્ય અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. શૂન્યનું પરિચાયક આકાશ છે. આથી પરિશુદ્ધ, સ્થિર, નિર્મલ ચિત્તને આકાશની ઉપમા અપાય છે. બૌદ્ધ પરંપરામાં પણ ખસમ શબ્દનો…

ગ્રહપરિવૃત્તિ સંવત્સરચક્ર : વિશિષ્ટ ગણતરી ધરાવતું સંવત્સરચક્ર. આ 90 વર્ષનું ચક્ર છે. એનો આરંભ ઈ. સ. 24માં થયો હોવાનું મનાય છે; પરંતુ એની એટલી પ્રાચીનતાનો કોઈ પુરાવો મળ્યો નથી. સપ્તર્ષિ સંવતનાં વર્ષોની જેમ આ સંવત્સરની સંખ્યામાં શતકના અંક છોડી દેવામાં આવે છે અને 90 વર્ષ પૂરાં થતાં ફરી 1 થી…