બળદેવભાઈ પટેલ
સવાના (પરિસ્થિતિવિદ્યા)
સવાના (પરિસ્થિતિવિદ્યા) : વધતેઓછે અંશે વીખરાયેલાં વૃક્ષો કે ક્ષુપ ધરાવતી તૃણભૂમિ. આ વનસ્પતિસમૂહનો પ્રકાર આબોહવાકીય પરિબળોને કારણે ઉષ્ણકટિબંધીય અને ઉપોષ્ણકટિબંધીય વિસ્તારોમાં વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. આધુનિક વ્યાખ્યા મુજબ સવાના રૂપાકૃતિવિજ્ઞાન (physiognomy) અથવા પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ ઉષ્ણકટિબંધીય કે બાહ્યોષ્ણકટિબંધીય (extratropical) પ્રદેશોમાં સમાન વનસ્પતિસમૂહના પ્રકારોની વિવિધતાઓ ધરાવે છે. વ્યાપક સંદર્ભમાં ઉષ્ણકટિબંધીય સવાનામાં…
વધુ વાંચો >સહદેવી (સેદરડી)
સહદેવી (સેદરડી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Vernonia cinerea Less. (સં. સહદેવી; હિ. સહદેઈ, સહદેવી; મ. સદોડી, ઓસાડી; બં. કાલાજીરા; અં. પર્પલ ફ્લિએબેન; એશ-કલર્ડ ફ્લિએબેન) છે. તે ટટ્ટાર, ભાગ્યે જ અગ્રોન્નત અનુસર્પી (decumbent) શાકીય વનસ્પતિ છે અને ચોમાસામાં સમગ્ર ભારતમાં આશરે 1,800 મી.ની ઊંચાઈ…
વધુ વાંચો >સહલગ્નતા (Linkage)
સહલગ્નતા (Linkage) : સહલગ્ન જનીનોનો વારસો. સજીવ તેના દેહમાં અનેક સ્વરૂપપ્રકારીય (phenotypic) લક્ષણો ધરાવે છે. આ પ્રત્યેક લક્ષણનું નિયમન જનીનોની નિશ્ચિત જોડ દ્વારા થાય છે. તેઓ સમજાત રંગસૂત્રો પર નિશ્ચિત સ્થાને ગોઠવાયેલાં હોય છે. વળી, પ્રત્યેક રંગસૂત્ર પર એકથી વધારે જનીનો રેખીય રીતે ગોઠવાયેલાં હોય છે. જન્યુજનન (gametogenesis) સમયે થતા…
વધુ વાંચો >સહિષ્ણુતાનો સિદ્ધાંત
સહિષ્ણુતાનો સિદ્ધાંત : અજૈવ ઘટકના કોઈ પણ ભૌતિક કે રાસાયણિક પરિબળ માટે સજીવની સહિષ્ણુતાની લઘુતમ અને મહત્તમ મર્યાદા દર્શાવતો સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત વી. ઈ. શેલ્ફર્ડે (1913) આપ્યો. લિબિગ-બ્લૅકમૅનના સીમિત પરિબળના સિદ્ધાંતમાં આ એક મહત્ત્વનો ઉમેરો હતો. શેલ્ફર્ડે જણાવ્યું કે વસ્તીની વૃદ્ધિ અને પ્રજનન પર નિશ્ચિત પરિબળની અત્યંત ઊંચી કે અત્યંત…
વધુ વાંચો >સંતતિઓનું એકાંતરણ
સંતતિઓનું એકાંતરણ : વનસ્પતિઓના જીવનક્રમ દરમિયાન બીજાણુજનક (sporophyte) અને જન્યુજનક (gametophyte) અવસ્થાઓ(સંતતિઓ)નું એકાંતરણ. યુગ્મનજ (zygote) અવસ્થાથી શરૂ થઈ અર્ધસૂત્રીભાજન (meiosis) સુધીની વનસ્પતિની અલિંગી અવસ્થાને બીજાણુજનક અવસ્થા કહે છે. આ અવસ્થામાં દ્વિગુણિત (diploid) કોષોમાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા બેગણી હોય છે અને પ્રજનન સમયે તેઓ અર્ધસૂત્રીભાજન દ્વારા એકગુણિત (haploid, કોષમાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા એકગણી)…
વધુ વાંચો >સંધેસરો (સફેદ ગુલમહોર)
સંધેસરો (સફેદ ગુલમહોર) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સીઝાલ્પિનિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Delonix elata Gamble syn. Poinciana elata Linn. (સં. સિદ્ધેશ્વર, સિદ્ધનાથ; હિં. ગુલતુર્રા, સફેદ ગુલમૌર; મ. સંખેસર; તે. સંકેસુલા, વટનારાયણા; ત. વડનારાયણા; ક. કેંપુકેન્જીગા). તે 6.0 મી.થી 9.0 મી. ઊંચું ટટ્ટાર વૃક્ષ છે અને સૌરાષ્ટ્ર અને દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >સંરક્ષણ (conservation) વન્યજીવ
સંરક્ષણ (conservation) વન્યજીવ : જનીનિક વિભિન્નતાઓ (variations), જાતિ (species) અને વસ્તીની વિવિધતાઓ, તેમજ જાતિ અને નિવસનતંત્રમાં થતી પ્રક્રિયાઓ વચ્ચેની આંતરક્રિયાઓનું સંરક્ષણ. નિવસનતંત્રમાં થતી પ્રક્રિયાઓમાં આબોહવા અને જલનિકાસ(drainage)ની અસરો જેવા જીવનને આધાર આપતા નિવસનતંત્રના ગુણધર્મોનો સમાવેશ થાય છે. જૈવ વિવિધતા(biodiversity)ના સંરક્ષણના હેતુઓ આ પ્રમાણે છે : (1) નિવસનતંત્રના જૈવ અને અજૈવ…
વધુ વાંચો >સાઇઝીયેસી (Schizaeaceae)
સાઇઝીયેસી (Schizaeaceae) : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના ટેરોપ્સિડા અથવા ફિલિકોપ્સિડા વર્ગમાં આવેલા ગોત્ર ફિલિકેલ્સનું એક કુળ. તે વિભિન્ન સ્વરૂપો ધરાવતા ભૌમિક હંસરાજનું બનેલું છે. કેટલીક જાતિઓ તૃણ જેવી અને બીજી કેટલીક લાંબી પર્ણારોહી હોય છે; દા.ત., Lygodium પ્રકાંડ ભૂપ્રસારી હોય છે અથવા ભૂમિગત રોમ કે શલ્કો વડે આચ્છાદિત ગાંઠામૂળી(rhizome)નું બનેલું હોય છે;…
વધુ વાંચો >સાઇઝોફોરિયા
સાઇઝોફોરિયા : ભુજપાદ (Brachiopoda) સમુદાયનું એક અશ્મી. જે. જે. બિયર્સે પશ્ચિમ ઑસ્ટ્રેલિયાના કિમ્બર્લી વિભાગના ઉપરિ ડેવોનિયન સ્તરોમાંથી સાઇઝોફોરિયાની વસ્તીઓમાંથી ત્રણ નમૂનાઓમાં કદ-વિસ્તરણ અને આકારમાં રહેલી વિભિન્નતાઓનું વિશ્લેષણ કર્યું હતું અને પૂર્ણ નમૂનાઓની પ્રાપ્તિ પર ભાર મૂક્યો હતો. ભારતમાં મધ્ય પર્મિયન ભૂસ્તરીય યુગમાં મળી આવેલ ‘ધ પ્રોડક્ટસ્ લાઇમસ્ટોન સીરિઝ’ને ‘પંજાબિયન’ શ્રેણી…
વધુ વાંચો >સાઇલોટોપ્સિડા
સાઇલોટોપ્સિડા : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના વિભાગ સાઇલોફાઇટાનો એક વર્ગ. આ વર્ગની વનસ્પતિઓ સૌથી આદ્ય, સૌથી પ્રાચીન, ભૂમિ પર વસવાટ ધરાવતી, વાહકપેશીધારી અને મૂળવિહીન છે. બીજાણુજનક(sporophyte)નું મૂલાંગો (rhizoids) ધરાવતી ભૂમિગત ગાંઠામૂળી (rhizome) અને અરીય (radial) અને યુગ્મશાખી (dichotomously branched) હવાઈ પ્રરોહતંત્રમાં વિભેદન થયેલું હોય છે. પર્ણો જો હાજર હોય તો તેઓ નાનાં,…
વધુ વાંચો >