ગિરીશભાઈ પંડ્યા

ક્ષેત્રીય ભૂસ્તરશાસ્ત્ર (field geology) : આર્થિક ઉપયોગિતાની ર્દષ્ટિએ ખડક-ખનિજ દ્રવ્યોની પ્રાપ્તિ માટે થતો ક્ષેત્ર-અભ્યાસ. ભૂસ્તરશાસ્ત્રના વિષયનો ક્ષેત્રીય અભ્યાસ ભૂપૃષ્ઠના ખડકો અને ખનિજો સાથે વિશેષત: સંકળાયેલો છે. કોઈ પણ સ્થળની કોઈ પણ પ્રકારની ભૂસ્તરીય માહિતી માટે તે સ્થળનું નકશાકાર્ય અને તેનો તલસ્પર્શી અહેવાલ, એ પાયાનાં અંગો બની રહે છે. ખડક-ખનિજોની ગુણાત્મક…

ખડક-સહજાત અને ખડકોત્તર નિક્ષેપો (syngenetic deposits) : ખડકોની ઉત્પત્તિની સાથે સાથે જ ઉત્પન્ન થતા ખનિજ-નિક્ષેપો. દા.ત., મૅગ્માજન્ય નિક્ષેપો કે અલ્ટ્રાબેઝિક અગ્નિકૃત ખડકો સાથે સ્ફટિકીકરણ પામતા ક્રોમાઇટ નિક્ષેપો. ખડકોની ઉત્પત્તિ થઈ ગયા બાદ ગમે ત્યારે તૈયાર થઈ ખડકો સાથે સહયોગ પામતા નિક્ષેપો. તેને ખડકપશ્ચાત્ નિક્ષેપો પણ કહે છે; દા.ત., કણશ: વિસ્થાપન…

ખડકો : ભૂપૃષ્ઠના બંધારણમાં જોવા મળતા પાષાણો. કુદરતી રીતે બનેલા એક કે વધુ ખનિજોના સામૂહિક જથ્થાને ખડક કહે છે. દેવમંદિરો, દેવળો, મકબરા કે ઇમારતોમાં જોવા મળતો આરસપહાણ; મકાનોની અંદર કે આંગણામાં તેમજ શહેરની ફૂટપાથોમાં જડેલી લાદી; ચટણી લસોટવાના ખલદસ્તા કે ઘંટિયા પથ્થરો; લખવાની સ્લેટ; ડામરના રસ્તા બનાવવામાં કે ધાબાં ભરવામાં…

ખનિજ-ઇંધન (mineral fuels) : કુદરતમાં મળી આવતાં ઇંધનરૂપ ખનિજો જુદી જુદી રીતે ઉપયોગમાં લઈને તેમાંથી ઊર્જા ઉત્પન્ન કરી શકાય છે. ખનિજ-ઇંધનોમાં કોલસો, કુદરતી વાયુ, ખનિજતેલ (પેટ્રોલિયમ) અને તેની પેદાશો, યુરેનિયમ-થોરિયમ ધરાવતાં ખનિજોનો સમાવેશ થાય છે. ગિરીશભાઈ પંડ્યા

ખનિજ-ઉત્પત્તિ પ્રક્રિયાઓ (processes of ore formation) : પૃથ્વીના પોપડા નીચે ચાલતી ખનિજની ઉત્પત્તિની પ્રક્રિયાઓ. પૃથ્વીના પોપડાના વિવિધ ખડકો સાથે મળી આવતાં અંશત: કે પૂર્ણપણે આર્થિક રીતે ઉપયોગી ખનિજો કે ખનિજનિક્ષેપોની ઉત્પત્તિ, પોપડાના જુદા જુદા ભાગોમાં થયેલી કે થતી રહેતી સામાન્યથી માંડીને જટિલ પ્રક્રિયાઓ પર આધારિત છે. પોપડાના ખડકોમાં અનેક પ્રકારના…

ખનિજકારકો (mineralizers) : કેટલાંક ખનિજોની ઉત્પત્તિ માટે જવાબદાર પરિબળ. મૅગ્માજન્ય જળ અને મૅગ્માજન્ય વાયુબાષ્પ, વિશેષે કરીને જ્યારે દ્રાવણ-સ્વરૂપમાં હોય ત્યારે તે મૅગ્માની ઘટ્ટતા અને તાપમાન બંનેને નીચાં લાવી મૂકે છે, સ્ફટિકીકરણ થવામાં મદદરૂપ બને છે અને મૅગ્મામાંનાં ઘટકદ્રવ્યોમાંથી ખનિજો તૈયાર થવામાં અનુકૂળતા કરી આપે છે. ખનિજકારકોના સંકેન્દ્રણ દ્વારા વાયુરૂપ બાષ્પજન્ય…