ખગોળ
સૌર ન્યૂટ્રિનો
સૌર ન્યૂટ્રિનો : સૂર્યની અંદર પ્રવર્તતી ન્યૂક્લિયર (ખાસ સંલયન) પ્રક્રિયા દરમિયાન પેદા થતા વિદ્યુતભારવિહીન, શૂન્યવત્ દળ અને પ્રચક્રણ ધરાવતા મૂળભૂત કણો. ન્યૂટ્રિનો નહિવત્ (શૂન્યવત્) દળ ધરાવતો હોય. જ્યારે માધ્યમમાં થઈને પસાર થાય છે ત્યારે તે ભાગ્યે જ તેના કણો સાથે આંતરક્રિયા કરે છે. આપણા શરીરમાં થઈને પળે પળે કેટલાય ન્યૂટ્રિનો…
વધુ વાંચો >સૌર પવન (solar wind)
સૌર પવન (solar wind) : સૂર્ય દ્વારા સતત ઉત્સર્જિત આંતરગ્રહીય અવકાશમાં પ્રસરતો વીજાણુ સ્વરૂપનો વાયુપ્રવાહ. 1896માં બર્કલૅન્ડ (Birkland) નામના ભૂભૌતિક વિજ્ઞાની(Geophysicits)એ કેટલાંક અવલોકનો પરથી તારવણી કરી કે સૂર્યના કેટલાક વિસ્તારો પરથી અવારનવાર વિસ્ફોટક રીતે વીજભાર ધરાવતા કણોનું ઉત્સર્જન થતું હોવું જોઈએ અને આ કણોના પ્રવાહના માર્ગમાં પૃથ્વી આવે ત્યારે પૃથ્વી…
વધુ વાંચો >સૌર વલય-ગુહા (Heliosphere)
સૌર વલય-ગુહા (Heliosphere) : સૌર પવનો (solar wind) તરીકે ઓળખાતા સૂર્ય દ્વારા ઉત્સર્જિત વીજાણુ પ્રવાહને કારણે સૂર્ય ફરતો સર્જાતો એક વિશાળ વિસ્તાર. આ વિસ્તારને ચોક્કસ સીમા નથી, પરંતુ વિસ્તાર પ્લૂટોની કક્ષા(એટલે કે સૂર્ય-પૃથ્વીના અંતરથી પચાસ ગણા અંતર)ની બહાર આવેલો છે. આ વિસ્તારનું સર્જન સૌર પવનોના વીજાણુઓ સાથે જકડાયેલ ચુંબકીય ક્ષેત્રે…
વધુ વાંચો >સ્ટ્રૉમગ્રેન ગોલક
સ્ટ્રૉમગ્રેન ગોલક : નવસર્જિત દળદાર તારાઓને ફરતો, તેમના દ્વારા ઉત્સર્જિત X અને અલ્ટ્રાવાયોલેટ વિકિરણોના પ્રભાવ નીચે સર્જાતો સંપૂર્ણપણે વીજાણુ અવસ્થામાં પરિવર્તિત થયેલ હાઇડ્રોજન વાયુનો વિસ્તાર. [વધુ દળદાર તારાઓ ફરતો આ પ્રકારનો તારાની વધુ નજીક હિલિયમ વાયુનો વિસ્તાર પણ સર્જાય છે.] સૂર્ય કરતાં ચારથી પાંચગણા દળદાર તારાઓ સૂર્ય કરતાં આશરે સોગણી…
વધુ વાંચો >સ્પેક્ટ્રમ સ્પેક્ટ્રોસ્કોપ અને સ્પેક્ટ્રમશાસ્ત્ર (Spectrum Spectroscope & Spectroscopy)
સ્પેક્ટ્રમ, સ્પેક્ટ્રોસ્કોપ અને સ્પેક્ટ્રમશાસ્ત્ર (Spectrum, Spectroscope, Spectroscopy) વર્ણપટ, તેના અભ્યાસ માટેનું ઉપકરણ અને વિજ્ઞાન. ભૂમિકા : સફેદ રંગના પ્રકાશ રૂપે અનુભવાતું પ્રકાશનું કિરણ વાસ્તવમાં તો જુદા જુદા સાત રંગોની અનુભૂતિ કરાવતા ઘટકોનું મિશ્રણ છે; એ હકીકત તો સૂર્યના કિરણને પ્રિઝમ(prism)માંથી પસાર કરતાં તે તેના ઘટકોમાં વિભાજિત થાય છે, એ પ્રયોગ…
વધુ વાંચો >સ્વરૂપ ગોવિંદ
સ્વરૂપ, ગોવિંદ : જુઓ ગોવિંદ સ્વરૂપ
વધુ વાંચો >સ્વસ્તિક તારામંડળ (Crux)
સ્વસ્તિક તારામંડળ (Crux) : ચાર તારાઓનું બનેલું નાનું પણ ઉઠાવદાર મંડળ. આકાશનું તે સહુથી નાનું તારામંડળ છે. સ્વસ્તિકનો આકાર ‘ક્રૉસ’ એટલે કે ખ્રિસ્તી ધર્મના એક ચિહન યા ઈસુના વધસ્તંભ (ક્રૂસ) જેવો છે. એટલે તેનું પાશ્ચાત્ય નામ ‘ક્રક્સ’ (Crux) છે. તેને ‘સધર્ન ક્રૉસ’ (The Southern Cross / દક્ષિણી ક્રૉસ) અથવા ‘ક્રક્સ…
વધુ વાંચો >સ્વાર્ટ્ઝચાઇલ્ડ કાર્લ
સ્વાર્ટ્ઝચાઇલ્ડ, કાર્લ (જ. 9 ઑક્ટોબર 1873, ફ્રેન્કફર્ટ મેઇન; અ. 11 મે 1916, પોટ્સડમ, જર્મની) : વીસમી સદીના ખગોળવિજ્ઞાન માટે વિકાસપાયો નાખનાર ખ્યાતનામ જર્મન ખગોળવિદ. તેમણે આ ક્ષેત્રે પ્રાયોગિક અને સૈદ્ધાંતિક નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો છે, જે પ્રાથમિક અને તાત્વિક મૂલ્ય ધરાવે છે. કાર્લ સ્વાર્ટ્ઝચાઇલ્ડ વિજ્ઞાનક્ષેત્રે તે અપવાદરૂપ શક્તિ અને ક્ષમતા ધરાવતા…
વધુ વાંચો >હગિન્સ વિલિયમ (સર)
હગિન્સ, વિલિયમ (સર) (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1824, સ્ટૉક નેવિન્ગટન, લંડન; અ. 12 મે 1910, લંડન) : વર્ણપટદર્શક(spectroscope)નો ઉપયોગ કરનાર પ્રથમ અંગ્રેજ ખગોળવિદ. વર્ણપટદર્શક વડે કરેલા આવાં ખગોલીય પિંડોનાં અવલોકનોમાં ક્રાંતિ આવી. હગિન્સે અવલોકનોને આધારે બતાવ્યું કે પૃથ્વી ઉપર અને સૂર્યમાં જે તત્વો મોજૂદ છે, તેવાં જ તત્વો તારકો ધરાવે છે.…
વધુ વાંચો >હબલ એડવિન પોવેલ (Hubble Edwin Powell)
હબલ, એડવિન પોવેલ (Hubble, Edwin Powell) [જ. 1889, મિસૂરી (યુ.એસ.); અ. 1953] : વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધના વિખ્યાત ખગોળવિજ્ઞાની. વિશ્વના સૌપ્રથમ, પૃથ્વીના વાતાવરણની બહારથી પ્રકાશી અને ઇન્ફ્રારેડ વિસ્તારમાં ખગોળીય અવલોકનો માટે પૃથ્વી ફરતી ભ્રમણકક્ષામાં મુકાયેલ મોટા અવકાશી ટેલિસ્કોપને આ મહાન ખગોળવિજ્ઞાનીની સ્મૃતિ અર્થે ‘હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ’ નામ અપાયું છે. એડવિન પોવેલ,…
વધુ વાંચો >