અનુ. જ. દા. તલાટી
બી.ઈ.ટી. સમીકરણ
બી.ઈ.ટી. સમીકરણ : બ્રુનૉર, એમેટ અને ટેલર દ્વારા 1938માં રજૂ થયેલો નાના અણુઓના ભૌતિક અધિશોષણમાં બહુસ્તરીય અધિશોષણની ઘટનાને સમજાવતો સિદ્ધાંત. લૅન્ગમ્યુરની માફક તેમનો સિદ્ધાંત પણ એક સમતાપી (isotherm) સમીકરણ આપે છે, જે બી.ઈ.ટી. સમતાપી તરીકે ઓળખાય છે. જો કોઈ એક સપાટી પર થતી ઘટનાઓનું ચોક્કસ ચિત્ર મેળવવું હોય તો સપાટીનું…
વધુ વાંચો >યાંત્રિક પ્રચાલનો (mechanical operations)
યાંત્રિક પ્રચાલનો (mechanical operations) : એકમ-પ્રચાલનો(unit operations)ના ભાગરૂપ પ્રવિધિઓ. રાસાયણિક ઇજનેરી એ ઇજનેરીની એવી શાખા છે કે જેમાં મોટા ગજાનાં (large scale) રાસાયણિક સંયંત્રો (plants), પેટ્રોલિયમ રિફાઇનરી વગેરેના અભિકલ્પન (designing) અને પ્રચાલનનો સમાવેશ થાય છે. તે ભૌતિક વિજ્ઞાન, અર્થશાસ્ત્ર અને માનવ-સંબંધો (human relations) અંગેના સિદ્ધાંતોનો એવાં ક્ષેત્રોમાં ઉપયોગ કરે છે…
વધુ વાંચો >રસાયણોનું પૅકિંગ
રસાયણોનું પૅકિંગ : ગ્રાહક સુધી ઓછામાં ઓછા ખર્ચે, સારામાં સારી સ્થિતિમાં અને સલામત રીતે એક રાસાયણિક નીપજ જોઈતા જથ્થામાં વિતરિત થાય તેવી વ્યવસ્થા. હાલના હરીફાઈના બજારમાં પૅકેજે ઉત્પાદનની સુરક્ષા ઉપરાંત પણ અનેક જરૂરિયાતો પૂરી પાડવાની હોય છે એટલે પૅકેજિંગની પદ્ધતિએ નીચેના તબક્કે મહત્તમ કાર્યક્ષમતા દાખવવી જરૂરી છે : (i) માલ-રક્ષણ,…
વધુ વાંચો >રામન સ્પેક્ટ્રમિકી (Raman spectroscopy)
રામન સ્પેક્ટ્રમિકી (Raman spectroscopy) : રામન અસરના ઉપયોગ દ્વારા અણુઓની સંરચના, તેમની ભૂમિતિ, આણ્વિક સમમિતિ (symmetry) નક્કી કરવાની રાસાયણિક પૃથક્કરણની એક પદ્ધતિ. જ્યારે અણુની સંરચનાનું પરિશુદ્ધ (precise) નિર્ધારણ શક્ય ન હોય ત્યારે પણ પરમાણુ-સમૂહોની લાક્ષણિક રામન આવૃત્તિ(Raman frequency)ની આનુભવિક (empirical, પ્રયોગનિર્ણીત) માહિતી પરથી અણુમાં પરમાણુઓની ગોઠવણી સંબંધી જાણકારી મળી શકે…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક ગતિશાસ્ત્ર (chemical kinetics)
રાસાયણિક ગતિશાસ્ત્ર (chemical kinetics) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાના દર (rate) અને તેની ક્રિયાવિધિ(mechanism)ની સમજૂતી આપતી ભૌતિક-રસાયણશાસ્ત્રની એક શાખા. તેને પ્રક્રિયા ગતિશાસ્ત્ર (reaction kinetics) પણ કહે છે. રાસાયણિક ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર નામની એક અન્ય શાખા પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતા અને પ્રક્રિયા દ્વારા ઉદભવતી નીપજોના ઊર્જા-સંબંધો(energy relations)ને લક્ષમાં લે છે. તેના દ્વારા પ્રક્રિયા સંભવિત છે કે…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક પ્રવિધિઓનું પ્રતિરૂપણ (modelling of chemical processes)
રાસાયણિક પ્રવિધિઓનું પ્રતિરૂપણ (modelling of chemical processes) : અસ્તિત્વમાં હોય (અથવા જેની રચના કરવાની હોય) તેવી પ્રણાલીનાં મુખ્ય પાસાંઓનું એવું નિરૂપણ (યથાર્થ ચિત્રણ, representation) કે જે પ્રણાલીના ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવા સ્વરૂપની માહિતી આપે. આ ચિત્રણ શક્ય તેટલું સાદું પણ અતિશય સાદું ન હોવું જોઈએ. રાસાયણિક પ્રક્રિયા ઇજનેરી (chemical reaction…
વધુ વાંચો >રીજિયોનલ રિસર્ચ લૅબોરેટરી – ભોપાલ
રીજિયોનલ રિસર્ચ લૅબોરેટરી, ભોપાલ : કાઉન્સિલ ઑવ્ સાયન્ટિફિક ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ રિસર્ચ નામની સ્વાયત્ત સંસ્થાના નેજા હેઠળ સ્થપાયેલી ક્ષેત્રીય પ્રયોગશાળા. મુખ્યત્વે તે બાંધકામ માટેની સામગ્રી, ખનિજો, ધાતુવિજ્ઞાન (metallurgy) અને દ્રવ્યવિજ્ઞાન (materials science) તથા મધ્યપ્રદેશના કુદરતી સ્રોતોને લગતાં સંશોધન અને વિકાસ(R & D)નું કાર્ય કરે છે. આ ઉપરાંત તે પ્રદેશના આર્થિક અને…
વધુ વાંચો >લૅંગમ્યૂર અધિશોષણ સમતાપરેખા (Langmuir adsorption isotherm)
લૅંગમ્યૂર અધિશોષણ સમતાપરેખા (Langmuir adsorption isotherm) : એક સમતલ પૃષ્ઠ પર અચળ તાપમાને અધિશોષાતા વાયુના જથ્થાને પૃષ્ઠ સાથે સમતોલનમાં રહેલા વાયુના દબાણના ફલન (function) તરીકે રજૂ કરતું સમીકરણ. નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા અરવિંગ લૅંગમ્યૂરે 1916માં આ સમીકરણ રજૂ કર્યું હતું. અધિશોષણ અંગેના પોતાના પ્રતિરૂપ (model) માટે તેમણે નીચેની ધારણાઓનો આધાર લીધો હતો.…
વધુ વાંચો >વર્લ્ડ વેધર વૉચ (World Weather Watch, WWW)
વર્લ્ડ વેધર વૉચ (World Weather Watch, WWW) : વિશ્વ મોસમવિજ્ઞાન સંગઠન(World Meteorological Organization, WMO)નો 1963માં શરૂ કરવામાં આવેલ એક ખાસ મહત્વનો કાર્યક્રમ. વિશ્વમાં મોસમવિજ્ઞાન સંબંધી પ્રવૃત્તિના સંકલન, માનકીકરણ (standardization) અને પ્રોત્સાહન માટે 1951માં WMOની કામગીરી શરૂ થઈ હતી, જે 1873માં સ્થાપિત આંતરરાષ્ટ્રીય મોસમવિજ્ઞાન સંગઠન(International Meteorological Organization)ની અનુગામી હતી. WWWના માધ્યમ…
વધુ વાંચો >વાયુઓનું શોષણ (Absorption of gases)
વાયુઓનું શોષણ (Absorption of gases) : રાસાયણિક ઇજનેરીમાં વાયુમિશ્રણમાંથી એક અથવા વધુ ઘટકોને અલગ પાડવાની પરોક્ષ (indirect) વાયુ-પ્રવાહી-સ્થાનાંતરણ (masstransfer) વિધિ. રાસાયણિક ઇજનેરીમાં આ એક મુખ્ય પ્રચાલન (operation) છે, જે મહદ્ અંશે વિસરણ(diffusion)ના દર દ્વારા નિયંત્રિત આંતરપ્રાવસ્થા (interphase) દ્રવ્યમાન-સ્થાનાંતરણ ઉપર આધારિત છે. મિશ્રણને તેના ઘટકોમાં અલગ પાડવા માટેના ભૌતિક પ્રક્રમ(physical process)માં…
વધુ વાંચો >