સુશ્રુત પટેલ
ખગોલીય વેધશાળા
ખગોલીય વેધશાળા ખગોલીય વેધ લેવા માટેનું સ્થળ. સંસ્કૃત શબ્દ ‘વેધ’ विध् ધાતુ ઉપરથી બનેલો છે. विध् એટલે વીંધવું. અહીં ર્દષ્ટિ વડે ખગોલીય જ્યોતિને વીંધવામાં, અર્થાત્, તેનું અવલોકન લેવામાં આવે છે. ગ્રહો, તારા, સૂર્ય-ચંદ્ર વગેરે આકાશીય પિંડોની ગતિ, સમય વગેરેને લગતા નિરીક્ષણ જેવું કામ. જ્યાં આ પ્રકારનું કામ થતું હોય અને…
વધુ વાંચો >ખગોળના કૂટ પ્રશ્નો
ખગોળના કૂટ પ્રશ્નો : ખગોળશાસ્ત્ર અને બ્રહ્માંડવિજ્ઞાન- (cosmology)ના એવા પ્રશ્નો જેમની ચર્ચા દ્વારા, વૈજ્ઞાનિકો અગત્યના મુદ્દાઓનો તાગ મેળવવા પ્રવૃત્ત હોય છે. તાજેતરમાં ખગોળશાસ્ત્ર અને બ્રહ્માંડવિજ્ઞાને ઘણીબધી પ્રગતિ સાધી હોવા છતાં એવા કેટલાયે વણઊકલ્યા પ્રશ્નો છે જેમનો ઉકેલ મેળવવા ખગોળશાસ્ત્રીઓ ખૂબ ઉત્સુક છે. તેવા કેટલાક પ્રશ્નોનું ટૂંકું વિવરણ અહીંયાં કર્યું છે.…
વધુ વાંચો >ખગોળના સીમાડા
ખગોળના સીમાડા : છેલ્લાં ત્રીસેક વર્ષોમાં ખગોળશાસ્ત્રની લગભગ બધી જ પ્રશાખાઓમાં થયેલી પ્રગતિ. કેટલાંક ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર પ્રગતિ તો થઈ જ છે, પરંતુ સંશોધનના ફળસ્વરૂપે મળેલી જાણકારી નવીન પ્રશ્નો તરફ પણ દોરી ગઈ છે. 1932 પછીના ચાર દાયકા દરમિયાન તારક-સંરચના(stellar-structure)ના ક્ષેત્રે પ્રગતિની હરણફાળ ભરવામાં આવી છે. કારણ કે તારક-સંરચના વિશેના સિદ્ધાંતો…
વધુ વાંચો >ખગોળશાસ્ત્ર
ખગોળશાસ્ત્ર પ્રાસ્તાવિક; ખગોળશાસ્ત્રનો ઉદભવ; ખગોલીય ઉપકરણો; ખગોળશાસ્ત્રની આધુનિક શાખાઓ; ખગોળસૃષ્ટિપરિચય; ખગોળશાસ્ત્ર : શોખ તરીકે; વ્યવહારોપયોગી ખગોળશાસ્ત્ર; ખગોળશિક્ષણ અને સંશોધન માટેની ભારતીય સંસ્થાઓ. પ્રાસ્તાવિક સૂર્ય, ચંદ્ર, તારકો, ગ્રહો અને બીજા ખગોલીય પિંડોની ગતિ અને પ્રકૃતિના અભ્યાસ વિશેનું શાસ્ત્ર. વિશ્વમાં આવિર્ભાવ પામતાં દ્રવ્ય અને ઊર્જાનું વિજ્ઞાન, તે ખગોળશાસ્ત્ર. ખગોલીય પિંડરૂપી જ્યોતિઓનું વિજ્ઞાન…
વધુ વાંચો >ખલીફ-અલ્-મામુન
ખલીફ-અલ્-મામુન (જ. 14 સપ્ટેમ્બર 786, બગદાદ; અ. 7 ઑગસ્ટ 833, તાર્સસ, તુર્કી) : અરબ સામ્રાજ્યના અબ્બાસી વંશના ખલીફાઓ પૈકીના સાતમા ખલીફ. તેમના પિતા હારૂન-અલ્-રશીદ મહાપરાક્રમી સમ્રાટ હતા; અને તેમનાં પરાક્રમો અને કીર્તિ લોકસાહિત્ય અને દંતકથાઓમાં અમર બન્યાં છે. મામુને બગદાદમાં રહીને ઈ. સ. 786થી મૃત્યુપર્યંત એટલે કે 809 સુધી શાસન…
વધુ વાંચો >ગુડરિક જ્હૉન
ગુડરિક, જ્હૉન (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1764, ગ્રોનિંગન, નેધરલૅન્ડ્ઝ, [હોલૅન્ડ]; અ. 20 એપ્રિલ 1786, યૉર્ક, ઇંગ્લૅન્ડ) : ડચ-અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી. જ્હૉન ગુડરિકનો જન્મ હોલૅન્ડમાં એક અંગ્રેજ પરિવારમાં થયો હતો; પરંતુ જન્મથી જ બધિર અને એને કારણે મૂક હોઈ, એનું શિક્ષણ એડિનબરોની એક વિશિષ્ટ સ્કૂલમાં થયું. આ દરમિયાન માતાપિતા ઇંગ્લૅન્ડના યૉર્ક ખાતે આવીને…
વધુ વાંચો >ગુરુત્વ-સહાયી ઉડ્ડયન (gravity assisted flight)
ગુરુત્વ-સહાયી ઉડ્ડયન (gravity assisted flight) : સૂર્ય-મંડળમાંના ગ્રહ કે તેના ઉપગ્રહ કે કોઈ મોટા લઘુગ્રહ જેવા ગ્રહીય પિંડ(planetary body)ના ગુરુત્વાકર્ષણક્ષેત્રના અથવા સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણક્ષેત્રના ઉપયોગ દ્વારા અંતરીક્ષયાનની ઝડપ વધારવા તથા તેની દિશા કે તેનો પથ બદલવા માટે પ્રયોજાતી એક તકનીક. યાનને તેના નિર્ધારિત પ્રક્ષેપ-પથ (trajectory) પર લઈ જવા માટેની નજીવી હિલચાલ…
વધુ વાંચો >ગૉડાર્ડ, (ડૉ.) રૉબર્ટ હચિંગ્સ
ગૉડાર્ડ, (ડૉ.) રૉબર્ટ હચિંગ્સ (જ. 5 ઑક્ટોબર 1882, વર્સેસ્ટર, મૅસેચૂસેટ્સ; અ. 10 ઑગસ્ટ 1945, બાલ્ટીમોર, મેરીલૅન્ડ. યુ.એસ.) : દુનિયાનું સૌપ્રથમ પ્રવાહી બળતણનું રૉકેટ બનાવીને ઉડાડનાર અમેરિકી ભૌતિકશાસ્ત્રી. રશિયાના ભૌતિકશાસ્ત્રી કોસ્તાંતિન એદુઅર્દોવિચ ત્સિઓલ્કૉવસ્કી (1857–1935), અમેરિકાના ભૌતિકશાસ્ત્રી ડૉ. ગૉડાર્ડ અને જર્મનીના ભૌતિકશાસ્ત્રી હરમાન ઓબર્ત(1894–1989)ને અર્વાચીન રૉકેટવિદ્યા અને અંતરિક્ષયાનવિદ્યા-(astronautics)ના જનક ગણવામાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >ગ્રિનિચ ઑબ્ઝર્વેટરી
ગ્રિનિચ ઑબ્ઝર્વેટરી (Royal Greenwich Observatory–RGO) : સરકારી મદદથી ચાલતી યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની મુખ્ય ખગોળ- સંસ્થા. 1990થી એનું વહીવટી મથક સંપૂર્ણપણે કેમ્બ્રિજ ખાતે ખસેડવામાં આવ્યું છે. આ ખગોળસંસ્થાનું મુખ્ય નિરીક્ષણમથક બ્રિટનની બહાર, ત્યાંથી દક્ષિણે આવેલા કૅનેરી ટાપુઓમાંના લા પાલ્મા ખાતે આવેલી રોક દ લો મુશાશો નામની વેધશાળામાં આવેલું છે. દુનિયાની જે કેટલીક…
વધુ વાંચો >ગ્રિબિન, જૉન
ગ્રિબિન, જૉન (જ. 19 માર્ચ 1946, મૅડસ્ટોન, કૅન્ટ ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટનના વિજ્ઞાનલેખક અને બ્રહ્માંડવિજ્ઞાની (cosmologist). સસેક્સ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એસસી. અને એમ.એસસી. થઈ ગ્રિબિને 1970માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ભૌતિક-ખગોળમાં પીએચ.ડી.ની ઉચ્ચતમ પદવી મેળવી. અહીં તે ફ્રેડ હૉઇલ ઉપરાંત ભારતના જયંત નારલીકર તથા માર્ટિન રીસ, જ્યૉફ્રી અને માર્ગારેટ બરબિજ, સ્ટિફન હૉકિંગ અને વિલિયમ હાઉલર…
વધુ વાંચો >