વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે

કાર્બોનેટાઇટ : એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડક. તે ચૂનાખડક જેવો દેખાતો હોવા છતાં ચૂનાખડકનો સમાનઅર્થી નથી, પરંતુ ઘણાં સ્થાનોમાં અંતર્ભેદિત અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડકો સાથે મળી આવતો અંતર્ભેદિત કાર્બોનેટ ખડક છે. કાર્બોનેટાઇટ મુખ્યત્વે કૅલ્સાઇટ અને ડૉલોમાઇટ ખનિજોથી બનેલો, સ્ફટિકમય કણરચનાવાળો એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત ખડક છે. તેના બંધારણમાં કૅલ્સાઇટ અને…

કાર્સ્ટ સ્થળર્દશ્ય : ચૂનાખડકવાળા વિસ્તારોમાં ઉદભવતાં સપાટી પરનાં અનિયમિત આકારવાળાં સ્થળર્દશ્યો. આ વિસ્તારોમાં ભૂગર્ભજળ એક વિશિષ્ટ પ્રાકૃતિક બળ તરીકે કાર્ય કરે છે. ભૂગર્ભજળની રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા ચૂનાખડકવાળા વિસ્તારોમાં ડૂબક બખોલ (swallow holes), ભૂગર્ભપ્રવહનમાર્ગ (underground channels), પ્રાકૃતિક કમાન (natural arch) કે પ્રાકૃતિક સેતુ (natural bridge) જેવી લાક્ષણિક રચનાઓ તૈયાર થાય છે.…

કુસ્થિત ખડક : હિમનદીઓના વિસ્તારમાં મળતો અસ્થિર સ્થિતિમાં રહેલ ખડક. હિમનદીજન્ય ઘસારાથી ઉદભવતો શિલાચૂર્ણ જથ્થો હિમનદીની સાથે સાથે વહનક્રિયા પામે છે. આ પ્રકારના શિલાચૂર્ણમાં ખડકોના વિવિધ કદના નાનામોટા ટુકડા પણ હોય છે. મોટા ટુકડાને વિસંગત ખડક પણ કહે છે. ક્યારેક આવા વિસંગત ખડકો અસ્થિર સ્થિતિમાં ક્યાંક સ્થાપિત બની રહે છે,…

કૃમિમાર્ગો : ખડક-સપાટી પરનાં જળવાઈ રહેલાં પ્રાણીઓનાં પદચિહનો. જળકૃત ખડકોમાં પ્રાચીન કાળનાં પ્રાણીઓ દ્વારા થયેલા હલનચલનના માર્ગો દર્શાવતાં પદચિહનો જેવાં લક્ષણો જોવા મળે છે. આવાં ચિહનોને કૃમિમાર્ગો તરીકે ઓળખાવાય છે. પૃષ્ઠવંશી અને અપૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓનાં આ પ્રકારનાં માર્ગચિહનોને અંગ્રેજીમાં Tracks and Trails કહે છે. જળકૃત ખડકોમાં જોવા મળતાં આ જીવજન્ય લક્ષણોને…

કેઓલિનાઇટ (કેઓલિન) : માટી વર્ગનાં ખનિજો માટે અપાયેલું જૂથનામ. ચિનાઈ માટી (china clay) એ આ ખનિજ માટે વપરાતો પ્રચલિત પર્યાય છે. કેઓલિનાઇટ એ Al2(Si2O5)(OH)4ના સરખા બંધારણવાળાં કેઓલિનાઇટ, ડિકાઇટ અને નેક્રાઇટ, જેવાં જુદી જુદી અણુરચનાવાળાં ખનિજોને આપેલું જૂથનામ છે. કેઓલિનાઇટમાંનું કેઓલિન – Al2O3•2SiO2•2H2O – એ ચાઇના ક્લેનો મુખ્ય ઘટક ગણાય છે.…

કૅન્ક્રિનાઇટ : ફેલ્સ્પૅથોઇડ સમૂહનું ખનિજ. રા. બં. – (Na-Ca)7-8 A16Si6O24 (CO3, SO4, Cl) 1.5-2, 1-5H2O અથવા 4(Na Al SiO4) CaCO3-H2O (લગભગ); સ્ફ. વ. – હેક્ઝાગોનલ; સ્વ.-જથ્થામય; રં. – રંગવિહીન, સફેદ, પીળો, નારંગી, ગુલાબીથી રતાશ પડતો, લાલ, આછા વાદળીથી રાખોડી વાદળી; ચ. – કાચમય, મૌક્તિક, તૈલી, પારદર્શકથી અર્ધપારદર્શક; ભં. સ. –…