૨૦.૧૦
વિદ્યુત-ઋણતા (electronegativity)થી વિદ્યુતમાત્રાનું માપન
વિદ્યુત-ઋણતા (electronegativity)
વિદ્યુત-ઋણતા (electronegativity) : સંયોજનની રચના દરમિયાન અણુમાંના પરમાણુની ઇલેક્ટ્રૉનને આકર્ષવાની શક્તિ. તે એકાકી પરમાણુનો નહિ પણ અણુમાંના પરમાણુનો ગુણધર્મ છે. (હિલિયમ સિવાયના) જે પરમાણુઓ પાસે તેમના ઉચ્ચતમ મુખ્ય ક્વૉન્ટમ સ્તર-(highest principal quantum level)માં આઠ કરતાં ઓછા ઇલેક્ટ્રૉન હોય, તેઓ નિમ્ન ઊર્જા કક્ષકીય રિક્તતા (low energy orbital vacancies) ધરાવે છે અને…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતકોષ (battery)
વિદ્યુતકોષ (battery) : રાસાયણિક ઊર્જાનું વિદ્યુત-ઊર્જામાં રૂપાંતર કરતી પ્રયુક્તિ (device). જ્યારે બે કે વધુ વિદ્યુતકોષને વિદ્યુતકીય રીતે એક જૂથમાં જોડવામાં આવે છે ત્યારે આ ‘બૅટરી’ પદનો ઉપયોગ થાય છે. સામાન્ય રીતે આ પદનો ઉપયોગ એક કોષ માટે પણ કરી શકાય છે : સામાન્યત: વિદ્યુતકોષ(battery)ના બે પ્રકાર છે : (1) પ્રાથમિક…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતગતિજ ઘટનાઓ (Electrokinetic phenomena)
વિદ્યુતગતિજ ઘટનાઓ (Electrokinetic phenomena) : અવિચ્છિન્ન (સતત, continuous) માધ્યમમાંથી વીજભારિત કણોની ગતિ(સંચલન, movement)ને કારણે અથવા વીજભારિત સપાટી ઉપરથી અવિચ્છિન્ન માધ્યમની ગતિ સાથે સંકળાયેલી ઘટનાઓ. આમાં વિદ્યુતકણ-સંચલન (electrophoresis), વિદ્યુત-પરાસરણ (electroosmosis), પ્રવાહી ધારા-વિભવ (streaming potential) અને અવસાદન વિભવ (sedimentation potential) અથવા ડૉર્ન અસર(Dorn effect)નો સમાવેશ થાય છે. આ ઘટનાઓ વીજભારિત સપાટીની આસપાસના…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-ચાપ
વિદ્યુત-ચાપ : બે વાહક તારના છેડા વચ્ચે સર્જાતો વીજવિભાર. જ્યારે બે વાહક તાર વચ્ચે 100 Vથી 200 Vનો સ્થિતિમાન જળવાઈ રહે તેમ વિદ્યુતસ્રોત (એ. સી. મેઇન્સ) સાથે જોડવામાં આવે ત્યારે અત્યંત તીવ્રતા ધરાવતો પ્રકાશીય સ્રોત પ્રજ્વલિત થાય છે. જો ક્ષણવાર માટે પણ બેઉ તારના છેડાઓને એકબીજાના સંપર્કમાં લાવવામાં આવે ત્યારે…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-જાળતંત્ર (Electrical grid system)
વિદ્યુત-જાળતંત્ર (Electrical grid system) : વિદ્યુતશક્તિતંત્રનો એવો ભાગ કે જેના દ્વારા પ્રત્યેક વપરાશકાર કે ગ્રાહક સુધી વિદ્યુતઊર્જા પૂરી પાડવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે વીજઉત્પાદક મથકો કોલસાની ખાણો અથવા પાણીના મોટા બંધની નજીકમાં આવેલાં હોય છે; જ્યારે વિદ્યુતનો વપરાશ તેમનાથી દૂર આવેલાં સ્થળોએ, વીજબોજ-કેન્દ્રો(load centres)એ થતો હોય છે. કેટલીક વાર ઉત્પાદનક્ષમતા…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-તાપીય (electrothermal) ઉદ્યોગો
વિદ્યુત-તાપીય (electrothermal) ઉદ્યોગો : વિદ્યુતના ઉપયોગ દ્વારા પ્રાપ્ત થતા ઊંચા તાપમાનની મદદથી વિવિધ રાસાયણિક પદાર્થો બનાવતા ઉદ્યોગો. સામાન્ય વ્યાપારિક દહન-ભઠ્ઠી (combustion furnace) દ્વારા લગભગ 1700° સે. જેટલું તાપમાન મળી શકે છે; જ્યારે ઘણી રાસાયણિક પેદાશો મેળવવા તેનાથી વધુ 4,100° સે. જેટલું તાપમાન આપતી વિદ્યુતભઠ્ઠી(electric furnace)ની જરૂર પડે છે. ઊંચા તાપમાનની…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-દીવા
વિદ્યુત-દીવા : જુઓ દીવા.
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-દ્વિધ્રુવ
વિદ્યુત-દ્વિધ્રુવ : જુઓ વિદ્યુત.
વધુ વાંચો >વિદ્યુતપરિપથ-ભેદક (circuit breaker)
વિદ્યુતપરિપથ-ભેદક (circuit breaker) : સામાન્ય અથવા અસામાન્ય સંજોગોમાં વિદ્યુતશક્તિ-પ્રણાલીના પ્રચાલન દરમિયાન વિદ્યુતપરિપથને ખુલ્લો અથવા બંધ કરતી પ્રયુક્તિ (device). પ્રણાલીના સામાન્ય સંચાલન દરમિયાન તે વીજબોજ(electric load)ને ઊર્જિત (energise) અથવા વિ-ઊર્જિત (deenergise) કરવાનું કાર્ય કરે છે. અસામાન્ય સંજોગોમાં જ્યારે વધુ પડતો વીજપ્રવાહ ઉત્પન્ન થાય, કે પ્રણાલીમાં ખામી ઉદ્ભવે, ત્યારે તેનાથી સાધનોને તથા…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-પવનચક્કી
વિદ્યુત-પવનચક્કી : પવન-ઊર્જાનો ઉપયોગ કરીને વિદ્યુત પેદા કરવા માટેની પ્રયુક્તિ. પવનની ઊર્જાનો ઉપયોગ સદીઓ પૂર્વેથી થતો આવ્યો છે. પવનચક્કીનો ઉપયોગ કરીને ખેતરોમાં પાણી પાવામાં આવતું તથા અનાજ દળવામાં આવતું. થોડાં વર્ષોથી પવનની શક્તિનો ઉપયોગ વીજ-ઉત્પાદન કરવાની દિશામાં કરવાના પ્રયત્નો ચાલી રહ્યા છે અને અમુક પ્રમાણમાં પવનશક્તિ(wind-power)-પ્લાન્ટ ચાલી રહ્યા છે. પવનશક્તિ-પ્લાન્ટમાં…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-પ્રકાશીય ઉપકરણો (Electro-optical Devices)
વિદ્યુત-પ્રકાશીય ઉપકરણો (Electro-optical Devices) : વિદ્યુત-પ્રકાશીય અસરો (electro-optical effects) પર આધાર રાખતાં ઉપકરણો. કોઈ પણ પારદર્શક પદાર્થમાંથી પ્રકાશના વહનનું સ્વરૂપ પદાર્થના વક્રીભવનાંક (refractive index) પર આધાર રાખે છે અને આ સંદર્ભમાં પદાર્થો – ખાસ કરીને સ્ફટિકોને બે બૃહદ વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવે છે. એક વર્ગમાં સમરૂપ (isotropic) સ્ફટિકો આવે છે અને…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-પ્રમાણ(power factor)મિટર
વિદ્યુત-પ્રમાણ(power factor)મિટર : નિવેશી (input) શક્તિનો કેટલો અંશ ઉપયોગી કાર્ય માટે વપરાય છે તે માપતું સાધન. તે ગતિમાન (moving) પ્રણાલીમાં બે ગૂંચળાં (coils) અને એક અથવા બે સ્થાયી (fixed) ગૂંચળાં ધરાવતું ઇલેક્ટ્રૉડાઇનૉમોમિટરનું રૂપાંતરિત (modified) રૂપ છે. ભારત અને અન્ય ઘણા દેશોમાં સામાન્ય રીતે પ્રત્યાવર્તી વીજપ્રવાહ (alternating current, a.c.) રૂપે વિદ્યુતના…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-પ્રવાહ
વિદ્યુત-પ્રવાહ : જુઓ વિદ્યુત.
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-ભારમિતીય વિશ્લેષણ (Electro-gravimetric analysis)
વિદ્યુત-ભારમિતીય વિશ્લેષણ (Electro-gravimetric analysis) વ્યાપક (exhaustive) વિદ્યુતવિભાજન (electrolysis) બાદ એક વીજધ્રુવ (electrode) પર નિક્ષેપિત થતી પ્રક્રિયા નીપજ(ઘણુંખરું ધાતુ)નું દળ માપીને તેનું ભારમિતીય (gravimetric) વિશ્લેષણ કરવાની વિદ્યુતવૈશ્લેષિક (electro-analytical) ટેક્નીક. આ પદ્ધતિમાં ગાળણ(filtration)ની જરૂર પડતી નથી અને જો પ્રાયોગિક સંજોગોનું સંભાળપૂર્વક નિયંત્રણ કરવામાં આવ્યું હોય તો બે ધાતુઓનું સહનિક્ષેપન (codeposition) ટાળી શકાય…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતમાત્રાનું માપન
વિદ્યુતમાત્રાનું માપન : કોઈ પણ પદાર્થના વિદ્યુતભારનું માપન કરવું તે. અલગ અલગ પ્રકારના કેટલાક પદાર્થોને ઘર્ષણ દ્વારા વિદ્યુતભાર ધરાવતા કરી શકાય છે તે તો ઘણી જાણીતી ઘટના છે; જેમ કે, રેશમી કાપડને જો કાચના સળિયા સાથે ઘસીએ તો કાચનો સળિયો એક પ્રકારનો (ધન) વિદ્યુતભાર ધરાવતો થશે તો કાપડ તેનાથી વિરુદ્ધ…
વધુ વાંચો >