રેડિયો-ભૂસ્તરશાસ્ત્ર (radiogeology) : કિરણોત્સારી તત્વો(ખનિજો)ના ભૂસ્તરશાસ્ત્ર સાથેના સંબંધને લગતું વિજ્ઞાન. ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓ ખડકોનું, જીવાવશેષોનું તેમજ પ્રાચીન પદાર્થોનું વયનિર્ધારણ તેમાં રહેલાં કિરણોત્સારી તત્વોનું માપન કરીને કરી શકે છે. પૃથ્વીમાં, મહાસાગરજળમાં, શ્વાસમાં લેવાતી હવામાં તેમજ બધાં જ જીવંત પ્રાણીઓમાં અત્યંત અલ્પ કે સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ પ્રમાણમાં કિરણોત્સારી ગુણધર્મ ધરાવતાં તત્વો રહેલાં હોય છે. યુરેનિયમ અને થોરિયમ જેવાં કિરણોત્સારી તત્વો તથા…

વધુ વાંચો >

રેડિયોલેરિયન મૃદ : છિદ્રાળુ, બિનસંશ્લેષિત મૃણ્મય કણજમાવટ. ઓપલસમ સિલિકાથી બનેલા રેડિયોલેરિયાના દૈહિક માળખાના અવશેષોમાંથી તે તૈયાર થાય છે. ઊંડા મહાસાગરના તળ પર જામતાં રેડિયોલેરિયન સ્યંદનોમાંથી તે બને છે. તેનાં છિદ્રો સિલિકાથી ભરાઈ જાય ત્યારે તૈયાર થતા કઠણ ખડકને રેડિયોલેરાઇટ કહે છે. રેડિયોલેરિયન મૃદ અને રેડિયોલેરાઇટ (ખડક) બંને શ્વેત કે ક્રીમ રંગનાં હોય છે. આ પ્રકારની…

વધુ વાંચો >

રેડિયો-સમસ્થાનિકો (radio-isotopes) : એકસમાન ન્યૂક્લિયર વીજભારો એકસમાન પરમાણુ-ક્રમાંક (atomic number) ધરાવતા હોય પરંતુ જુદા જુદા પરમાણુભાર (atomic mass) ધરાવતા હોય તેના બે અથવા તેના કરતાં વધારે ન્યૂક્લાઇડ (nuclides). આવા સમસ્થાનિકો એકસમાન રાસાયણિક પરંતુ ભિન્ન ભૌતિક ગુણધર્મો ધરાવે છે. જે પરમાણુની લાક્ષણિકતા તેના પરમાણુ-ક્રમાંક, પરમાણુ-ભારાંક તથા ન્યૂક્લિયર ઊર્જા-સ્તરો વડે દર્શાવવામાં આવે તેને ન્યૂક્લાઇડ કહે છે. રેડિયો-સમસ્થાનિકો(radio-isotopes)ની…

વધુ વાંચો >

રેડિયો સમસ્થાનિકોનો ઔષધીય ઉપયોગ વિકિરણધર્મી (radioactive) સમસ્થાનિકો(isotopes)નો નિદાન તથા રોગના ઉપચાર માટે ઉપયોગ. કુદરતનાં મળી આવતાં કેટલાંક તત્વો વિકિરણધર્મી ગુણ ધરાવતાં જોવા મળે છે; દા.ત., રેડિયમ. આવાં તત્વોના પરમાણુઓ α (આલ્ફા), β (બીટા) કે γ (ગૅમા)  કિરણોનું ઉત્સર્જન કરે છે. α કણો એ હીલિયમના નાભિકો છે અને બે એકમ વીજભાર ધરાવે છે. β કણો એ…

વધુ વાંચો >

રેડિયો-સંસૂચકો (radio detectors) : રેડિયોધર્મી પદાર્થમાંથી ઉત્સર્જિત થતાં જુદાં જુદાં વિકિરણોની ઉપસ્થિતિ નોંધવા તથા તેની શક્તિ માપવા માટે વપરાતાં સાધનો. 1896માં બૅક્વેરેલે (Bacquerel) શોધ્યું કે યુરેનિયમનો સ્ફટિક એવા પ્રકારનાં વિકિરણો ઉત્સર્જિત કરે છે, જે ઉચ્ચ વિભેદન-શક્તિ (penetration power) ધરાવે છે. તે ફોટોગ્રાફિક તકતીની ઉપર અસર ઉપજાવી શકે છે અને વાયુમાં વીજવહન પ્રેરિત કરી શકે છે.…

વધુ વાંચો >

રેડિયો સિટી મ્યૂઝિક હૉલ, અમેરિકા : વિશ્વનું સૌથી મોટું ઇનડૉર થિયેટર. તેમાં 6,000 બેઠકો છે. 1932માં તે ન્યૂયૉર્ક સિટીના રૉકફેલર સેન્ટરમાં ખુલ્લું મુકાયું હતું. આ થિયેટરની ડિઝાઇન, સેન્ટરના સ્થપતિઓની ટુકડીઓના સહયોગથી ડૉનલ્ડ ડેસ્કીએ તૈયાર કરી હતી. તેનું વિશાળ સ્ટેજ (44 × 21 મી.) તમામ પ્રકારની ટૅકનિકલ પ્રયુક્તિઓથી સુસજ્જ કરાયું છે. થિયેટર તથા તેની 3 બાલ્કનીઓમાં જવા…

વધુ વાંચો >

રેડિયોસ્રોતો : રેડિયોતરંગો જેવાં મોટી તરંગલંબાઈવાળા વિદ્યુતચુંબકીય તરંગો ઉત્સર્જન કરતા સ્રોત. તારાઓ તેમજ અન્ય ખગોળીય ઊર્જાસ્રોતો પ્રકાશી તરંગો ઉપરાંત એક્સ-કિરણો, પારજાંબલી, ઇન્ફ્રારેડ તેમજ રેડિયોતરંગો જેવા વીજચુંબકીય વર્ણપટના અન્ય વિસ્તારોમાં પણ ઉત્સર્જન કરે છે. પરંતુ આમાંના કેટલાક સ્રોતો એવા વિશિષ્ટ પ્રકારના છે કે જે તેમની ઊર્જાનું વિપુલ પ્રમાણમાં ઉત્સર્જન રેડિયોતરંગોના વિસ્તારમાં કરે છે. આ પ્રકારના સ્રોતોને…

વધુ વાંચો >

રેડિયો હૅમ : નાગરિકો શોખ રૂપે પોતાનું રેડિયોકેન્દ્ર સ્થાપી બીજા શોખીનો જોડે બિનતારી સંદેશાવ્યવહાર સ્થાપે તેવી વ્યવસ્થા. તેને અવ્યવસાયી કે શોખ રેડિયો કહે છે, પણ વ્યવહારમાં તેને હૅમ રેડિયો કહે છે. નાગરિક રેડિયો પણ કહે છે. અવ્યવસાયી રેડિયોનું હૅમ રેડિયો નામ કેવી રીતે પડ્યું તે વિશે કોઈ કંઈ જાણતું નથી. એક અનુમાન એવું છે કે…

વધુ વાંચો >

રેડેપ્પાનાઇડુ, મોપુરી (જ. 1932, કાપુલાપાલેમ, જિ. પૂર્વ ગોદાવરી, આંધ્રપ્રદેશ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. કાકીનાડામાંથી શાલેય શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરી, મેટ્રિક્યુલેશન પસાર કરી, ચેન્નઈની ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ ઍન્ડ ક્રાફ્ટમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. અહીં એચ. વી. રામગોપાલ, એસ. ધનપાલ, કે. સી. એસ. પણિક્કર અને પ્રિન્સિપાલ દેવીપ્રસાદ રાયચૌધરી પાસે પાંચ વર્ષ લાંબી તાલીમ મેળવી. વિદ્યાર્થીકાળથી જ ચેન્નઈની યુસિસ (USIS)…

વધુ વાંચો >

રેડૉક્સ-પ્રક્રિયાઓ : પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતા પ્રક્રિયકોના પરમાણુઓ કે આયનોની સંયોજકતામાં ઇલેક્ટ્રૉનના વિનિમયને કારણે ફેરફાર થતો હોય તેવી અપચયન-ઉપચયન (reduction-oxidation) પ્રક્રિયાઓ. નીચે દર્શાવેલી પ્રક્રિયા Zn + H2SO4 = ZnSO4 + H2 તુરત જ રેડૉક્સ-પ્રક્રિયા તરીકે ઓળખી શકાય છે, કારણ કે Zn પરમાણુની સંયોજકતા શૂન્ય(0)માંથી +2માં ફેરવાય છે તથા હાઇડ્રોજન-પરમાણુઓની સંયોજકતા +1માંથી શૂન્ય બને છે. નીચે દર્શાવ્યા…

વધુ વાંચો >