મુલતાન (ભૂગોળ) જિલ્લો

મુલતાન (ભૂગોળ) જિલ્લો : પાકિસ્તાનના મુલતાન ડિવિઝન(વિભાગ)નો મુલતાન જિલ્લો.

ભૌગોલિક સ્થાન : તે 29 56´ ઉ. અ. અને 71 22´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. આ જિલ્લો વિવિધ જિલ્લા અને નદી સાથે સીમા ધરાવે છે. જિલ્લાની ઉત્તરે અને ઈશાને ખાનેવાલ જિલ્લો, પૂર્વે વેહારી જિલ્લો, દક્ષિણે લોધરાન જિલ્લો સીમા ધરાવે છે. તેમજ દક્ષિણે સતલજ નદી મુલતાન અને ભાવલપુર જિલ્લાની સીમાએ વહે છે. જ્યારે પશ્ચિમે ચિનાબ નદી સીમા રૂપે આવેલી છે. આ ચિનાબ નદીના સામા કાંઠે મુઝફ્ફરગઢ આવેલો છે.

ભૂપૃષ્ઠ – આબોહવા : આ જિલ્લામાં શહેરની ચોતરફ આવેલાં નદીના કાંપનાં મેદાનો પ્રમાણમાં સમતળ છે. આ મેદાનો ચિનાબ અને સતલજ નદીના મેળાપના વિસ્તારમાં સ્થિત છે. આ મેદાનો સમુદ્રસપાટીથી 215 મી.ની ઊંચાઈએ આવેલાં છે. હિંદુકુશ પર્વતીય હારમાળાની શાખા રૂપે સુલેમાન પર્વતીય હારમાળા આ જિલ્લામાં આવેલી છે. આ હારમાળાનું સૌથી ઊંચું શિખર તખ્ત-એ-સુલેમાન(Takht-e-Suleman) છે.

આ જિલ્લાની આબોહવા ગરમ-રણ પ્રકારની કહી શકાય. ઉનાળો અતિશય ગરમ અને શિયાળો પ્રમાણમાં સામાન્ય અનુભવાય છે. અહીંની આબોહવા અંગે વિગતે જોઈએ તો ડિસેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી માસમાં શિયાળો ઠંડો, સૂકો રહે છે. અહીં શિયાળામાં સૌથી નીચું તામમાન 2.2 સે. નોંધાયું છે. એકંદરે તાપમાન 10 સે.થી 20 સે. રહે છે. જ્યારે માર્ચથી મે માસમાં તાપમાન ઊંચું રહે છે. સરેરાશ તાપમાન 35 સે.થી 40 સે. રહે છે. આજદિન સુધીમાં સૌથી ઊંચું તાપમાન 52 સે. નોંધાયું છે. અહીં સરેરાશ વરસાદ 200 મિમી. જેટલો પડે છે. ચોમાસા દરમિયાન ઉપરવાસમાં અતિવૃષ્ટિને કારણે ચિનાબ નદીમાં આવતા પૂરનો સામનો કરવો પડે છે.

વનસ્પતિ : અહીંની વનસ્પતિ અને પ્રાણીસંપત્તિનો આધાર તેના સ્થાન અને આબોહવા પર રહેલો છે. આ જિલ્લામાં સીસમ, કોઠા, બાવળ, પીપળો, વડ, લીમડો વગેરે વૃક્ષો જોવા મળે છે. જ્યારે ફળાઉ વૃક્ષોમાં આંબા, જાંબુડી, જામફળ, પપૈયાં વગેરે ઉગાડવામાં આવે છે.

અર્થતંત્ર : આ જિલ્લામાં જમીન કાંપવાળી ફળદ્રૂપ છે. વરસાદ અને નદીઓના પાણીને કારણે ખેતીકીય પ્રવૃત્તિ વધુ જોવા મળે છે. ખેતીના મુખ્ય પાકોમાં ઘઉં, કપાસ, મકાઈ, બાજરી, જુવાર, શેરડી અને ડાંગર છે. બાગાયતી ખેતી પાકોમાં કેરી, જાંબુ મુખ્ય છે. વિવિધ શાકભાજી પણ ઉગાડાય છે. આ ખેતીકીય પાકો સિવાય હળદર, મરચા, મગફળી પણ અહીં ઊગે છે. ખેતી સાથે પશુપાલન પ્રવૃત્તિ પણ સંકળાયેલી છે. મુખ્ય પ્રાણીઓમાં ભેંસ, ઘેટાં-બકરાં અને મરઘાં-બતકાં છે. ખેતી ઉપર આધારિત ઉદ્યોગોમાં ખાદ્યપ્રકમણ, કાપડનાં વસ્ત્રો અને ઊનનાં વસ્ત્રો બનાવવાના એકમો આવેલા છે. આ સિવાય રસાયણ અને ખાતર બનાવવાના કારખાનાં, કાચની વસ્તુઓ બનાવવાના, ઔષધિ બનાવવાના તેમજ એન્જિનિયરિંગને લગતાં સાધનોનો ઉદ્યોગ પણ અહીં જોવા મળે છે. અહીં આશરે 3,357 એકમો હતા (2025). ગૃહઉદ્યોગ અને હસ્તકલાઉદ્યોગના એકમો નાના પાયા પર આવેલા છે.

પરિવહન : આ જિલ્લામાં રેલમાર્ગો, પાકા રસ્તા અને હવાઈ મથક પણ આવેલું છે. અહીં M-3, M-4 અને M-5 મોટરમાર્ગ આવેલા છે, જે જિલ્લાનાં ગામો અને પડોશી જિલ્લાઓને સાંકળે છે. આ જિલ્લામાં 39 રેલવેસ્ટેશનો આવેલાં છે. સરકાર દ્વારા સંચાલિત બસોનું પ્રમાણ ઓછું છે, પરંતુ ટૅક્સી, રિક્ષા, મોટરબાઇકનું પ્રમાણ વધુ છે. અહીં મેટ્રો બસની સુવિધા છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાનો વિસ્તાર 3,720 ચો.કિમી. છે. જ્યારે વસ્તી (2025 મુજબ) 54.5 લાખ છે. સેક્સ રેશિયો 100 પુરુષોએ 104 મહિલાઓ છે. શહેરી વસ્તી 47% જ્યારે ગ્રામ્ય વસ્તી 53% છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 61.41% છે. અહીંની મુખ્ય ભાષા સરાઈકી, પંજાબી અને ઉર્દૂ છે. અહીં વિવિધ ભાષા બોલાય છે. જેમાં સરાઈકી 64%, ઉર્દૂ 18%, પંજાબી 16%, મેવાતી 0.50% જ્યારે અન્ય ભાષાનું પ્રમાણ 1% જેટલું છે. અહીં ઇસ્લામ-હિન્દુ અને પંજાબી ધર્મીઓ વસે છે. વહીવટી સુગમતાને લક્ષમાં રાખીને જિલ્લાને જલાલપુર પીરવાલા, મુલતાન સિટી, મુલતાન સદર અને શુજાબાદ એમ ચાર તાલુકામાં વિભાજિત કરેલ છે.

જોવાલાયક સ્થળો : શાહરુકન-એ-આલમનો ગુંબજ, કોહનાનો કિલ્લો, મુલતાન ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ, ચમનઝાર અસ્કરી ઉદ્યાન વગેરે છે.

મુલતાન (શહેર) : પાકિસ્તાનના પંજાબ પ્રાંતના મુલતાન જિલ્લાનું મુખ્ય શહેર અને જિલ્લામથક.

તે 30 12´ ઉ. અ. અને 71 27´ પૂ. રે. પર સ્થિત છે. ચિનાબ નદીને કિનારે વસેલું સાંસ્કૃતિક શહેર જેનો વિસ્તાર આશરે 560 ચો.કિમી. છે. આ શહેરની નજીક આવેલાં શહેરો ડેરા ગાઝીખાન અને ભાવલપુર છે. મુલતાન અને ભાવલપુરને સતલજ નદી જુદાં પાડે છે. તે જ રીતે ચિનાબ નદી મુલતાન અને       મુઝફ્ફરગઢને જુદાં પાડે છે. આ શહેર સમતળ ભૂમિ પર વસેલું છે. શહેરની આજુબાજુ વાડીઓ અને નિર્જન-વેરાન પ્રદેશ પણ આવેલા છે. પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાનની વચ્ચે આવેલી હિંદુકુશ પર્વતીય હારમાળાની એક હારમાળા સુલેમાન પર્વતીય હારમાળા જે મુલતાન શહેરની પાસે આવેલી છે. આ હારમાળાનું સૌથી ઊંચું શિખર તખ્ત-એ-સુલેમાન (Takht-e-Suleman) અથવા થોર્ન ઑફ પ્રોફેટ સૉલોમન (Throne of Prophet Soloman) તરીકે ઓળખાય છે. જેની ઊંચાઈ 3,487 મીટર છે.

આ શહેરની આબોહવા ગરમ રણ પ્રકારની કહી શકાય. પાકિસ્તાનનાં સૌથી ગરમ શહેરોમાં તેનો સમાવેશ થાય છે. આ શહેરમાં સૌથી વધુ અને સૌથી નીચું તાપમાન અનુક્રમે 52 સે. અને –2.2 સે. નોંધાયું છે. જે એક રેકૉર્ડ સમાન છે. અહીં સરેરાશ વરસાદ 200 મિમી. જેટલો પડે છે. આ શહેર આબોહવાને કારણે ઘણું જાણીતું બન્યું છે. અહીં પશ્ચિમી વાતાવરણીય તોફાનો મોટે ભાગે ડિસેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી માસમાં નિર્માણ પામે છે. જેને પરિણામે અહીં વરસાદ તેમજ કરાનો વરસાદ પણ અનુભવાય છે. જ્યારે ઉનાળાના સમયગાળામાં રેતીના વંટોળ, આંધી ફૂંકાય છે. આ રેતીની આંધીને કારણે કોઈક વાર જાનહાનિ પણ થાય છે. મે અને જૂન માસમાં અતિશય ગરમી અનુભવાય છે. આ સમયગાળામાં તાપમાન 50 સે. જેટલું રહે છે. નૈર્ઋત્યના મોસમી પવનો જૂન અને સપ્ટેમ્બર માસમાં અનુભવાતાં અહીં અતિવૃષ્ટિ પણ થાય છે. બાકીના સમયગાળામાં વાતાવરણ સામાન્ય રહે છે. આકાશ વાદળવિહીન રહે છે, પરંતુ કોઈક વાર વરસાદ પડે છે. મુલતાન માટે World Air Quality Report–2024 મુજબ વિશ્વનાં સૌથી વધુ 20 પ્રદૂષિત શહેરોમાં તેનો સમાવેશ થયો છે.

અર્થતંત્ર : પાકિસ્તાનના પંજાબ પ્રાંતમાં મુલતાનનું વેપાર-વણજમાં આગવું મહત્ત્વ છે. આ શહેરમાં ખેતીકીય પેદાશનું મોટું વ્યાપારિક કેન્દ્ર છે. ખાસ કરીને ઘઉં, મકાઈ, કપાસ અને શેરડી ઉપર આધારિત ઉદ્યોગો સ્થપાયા છે. મુલતાન જિલ્લામાં ઉત્પન્ન થતી કેરીનું મુખ્ય બજાર મુલતાન છે. અહીંની કેરી દેશવિદેશમાં નિકાસ થાય છે. ખાદ્યપ્રક્રમણના એકમો પણ આવેલા છે. કપાસનું ઉત્પાદન વધુ થતું હોવાથી અહીં સ્પિનિંગ-વીવિંગનાં કારખાનાં તેમજ રેડીમેડ વસ્ત્રો બનાવવાનાં કારખાનાં આવેલાં છે. રસાયણ અને એન્જિનિયરિંગના એકમો જોવા મળે છે. કુટિર ઉદ્યોગોમાં સિરામિકની વિવિધ વસ્તુઓ બનાવવાના અને ઊંટના ચામડામાંથી વિવિધ ઉપયોગી વસ્તુઓ બનાવવાના લઘુઉદ્યોગો પણ જોવા મળે છે. આ સિવાય અહીં ગરમ વસ્ત્રો બનાવવાના, ફળોના જામ, શરબત બનાવવાના ઉદ્યોગો આવેલા છે. ખેતી માટે ઉપયોગી રાસાયણિક ખાતર બનાવવાના એકમો આવેલા છે. સૌંદર્યપ્રસાધનો બનાવવાનાં કારખાનાં જોવા મળે છે.

પરિવહન : પંજાબ પ્રાંતનું મહત્ત્વનું પરિવહનનું કેન્દ્ર છે. મુલતાનથી ફૈસલાબાદને સાંકળતો M4 જ્યારે સુકરને સાંકળતો M5 અહીંથી પસાર થાય છે. M3 અને M2 જે અનુક્રમે લાહોર અને ઇસ્લામાબાદ અને પેશાવરને સાંકળે છે. ચીન-પાકિસ્તાનને સાંકળતો કૉરિડૉરનો લાભ મુલતાનને મળે તે રીતે આયોજન થઈ રહ્યું છે. પાકિસ્તાનનો રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ ન. 70 અને N70 જે મુલતાનથી ડેરા ગાઝીખાન, બલુચિસ્તાન, ક્વેટાને સાંકળે છે. આ માર્ગની લંબાઈ 440 કિમી. છે.

મુલતાનનું મુખ્ય રેલવેસ્ટેશન કેન્ટોનમેન્ટ રેલવેસ્ટેશન છે. મુલતાનથી રેલવેમાર્ગ દ્વારા કરાંચી, પેશાવર, ક્વેટા સ્ટૅશનો સંકળાયેલાં છે. ચીન-પાકિસ્તાનનો ઇકૉનૉમી કૉરિડૉર જે મુલતાન જિલ્લામાંથી પસાર થવાનો હોવાથી મુલતાન રેલવેસ્ટેશનનું મહત્ત્વ વધી જશે.

જાન્યુઆરી, 2017ના વર્ષથી મુલતાનમાં મેટ્રોબસ સેવાનો પ્રારંભ થયો છે. BRTS બસ માર્ગ પર 21 સ્ટેશનો આવેલાં છે.

મુલતાન ખાતે ‘મુલતાન આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ મથક’ આવેલું છે જે મુલતાન શહેરથી પશ્ચિમે 10 કિમી. દૂર છે. આ હવાઈ મથકેથી બહેરિન, ઓમાન, કતાર અને સાઉદી અરેબિયા માટેની હવાઈ સેવા મળી રહે છે. 2015માં નવું ટર્મિનલ બનાવવામાં આવ્યું છે.

વસ્તી : મુલતાન જિલ્લાના મુખ્ય મેટ્રો શહેરની વસ્તી (2025 મુજબ) 22,58,000 જેટલી છે. જ્યારે શહેરની વસ્તી 14,37,230 છે. અહીંનો સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 950 મહિલા છે. સાક્ષરતાનો દર 74.69% છે. અહીંની મુખ્ય ભાષા સરાઇકી, પંજાબી, ઉર્દૂ અને પાસ્તો છે જેની ટકાવારી અનુક્રમે 42.10%, 29.25%, 26.77% અને 1.18%  છે. આ શહેરમાં 98.54% ઇસ્લામ ધર્મીઓ છે. જ્યારે ક્રિશ્ચિયન 1.36% છે. હિન્દુઓની સંખ્યા 1,617 છે જેમાં 80% શીખ સંપ્રદાયના છે. આ શહેરને મુખ્ય ચાર વિભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે જે મુલતાન શહેર, મુલતાન સદર, શુજાબાદ અને જલાલપુર પીરવાલા.

આ શહેરમાં પ્રાથમિક, માધ્યમિક શાળાઓ અને કૉલેજો આવેલી છે. અહીં ઍગ્રિકલ્ચરલ, એન્જિનિયરિંગ, મેડિકલ, ડેન્ટલ વગેરે કૉલેજો આવેલી છે. મોટે ભાગે ઉપરોક્ત કૉલેજો બહાઉદ્દીન ઝકરિયા યુનિવર્સિટી અને પંજાબ યુનિવર્સિટીઓ સાથે સંકળાયેલી છે.

અહીંનાં પ્રાચીન સ્મારકોમાં પ્રહલ્લાદપુરી મંદિર અને હજરત બહાઉલહક ઝકરિયા મસ્જિદ આવેલાં છે.

નીતિન કોઠારી