સ્કેપોલાઇટ

સ્કેપોલાઇટ : મારીઆલાઇટ, ડાયપાયર, મિઝોનાઇટ અને મીઓનાઇટ ખનિજોને સમાવી લેતા ખનિજ જૂથ માટેનું સામૂહિક નામ. તે વર્નેરાઇટના નામથી પણ ઓળખાય છે. તેમનું સામૂહિક રાસાયણિક બંધારણ દર્શાવતું સૂત્ર (Na, Ca, K) 4Al₃ (Al, Si)₃ Si₆O₂₄ (Cl, F, OH, CO₃, SO₄) મુકાય છે. બીજી રીતે, મારીઆનાઇટ = 3 આલ્બાઇટ + NaCl, મીઓનાઇટ = 3 ઍનોર્થાઇટ + CaCO₃.

સ્કેપોલાઇટ

(1) મારીઆલાઇટ : સ્કેપોલાઇટ શ્રેણીનું ખનિજ. રાસા. બંધા. mNa₄(Al₃Si₉O₂₄)Cl → nCa₄(Al₆Si₆O₂₄)CO₃ સહિત. સંજ્ઞાકીય સૂત્ર : Ma₁₀₀Me_oથી Ma₈₀Me₂₀ જેમાં Ma = મારીઆલાઇટ અને Me = મીઓનાઇટ છે. સ્ફ. વર્ગ : ટેટ્રાગૉનલ. સ્ફટિક સ્વરૂપ : સ્ફટિકો પ્રિઝમેટિક, ક્યારેક સ્થૂળ; દળદાર, દાણાદાર પણ મળે; ક્વચિત્ સ્તંભાકાર, પારદર્શકથી પારભાસક. સંભેદ : (100) સ્પષ્ટ, (110) સ્પષ્ટ. પ્રભંગ : ખરબચડાથી કમાનાકાર, બરડ. ચમક : કાચમય, આછી મૌક્તિક, રાળમય. રંગ : રંગવિહીન, શ્વેત, રાખોડી, ગુલાબી, જાંબલી, ભૂરાશ પડતો, લીલાશ પડતો, પીળાશ પડતો પણ હોય. ચૂર્ણરંગ : રંગવિહીન. કઠિનતા : 5.5થી 6. વિ. ઘ. : 2.50થી 2.62. પ્રકા. અચ. : ω = 1.546થી 1.550; ε = 1.540થી 1.541. પ્રકા. સંજ્ઞા :  –Ve.

પ્રાપ્તિસ્થિતિ : મુખ્યત્વે પ્રાદેશિક વિકૃતિજન્ય ખડકોમાં, સંપર્કજન્ય સ્કાર્ન ખડક-વિભાગોમાં, પરિવર્તિત આગ્નેય ખડકોમાં અને પ્રસ્ફુટિત જ્વાળામુખી ગચ્ચાંઓમાં મળે છે.

પ્રાપ્તિસ્થાનો : કૅનેડા (ઑન્ટેરિયો, ક્વિબૅક), રશિયાઉ. કારેલિયા તેનાં વિશિષ્ટ પ્રાપ્તિસ્થાનો છે.

(2) ડાયપાયર (સ્કેપોલાઇટ શ્રેણીનું ખનિજ) : રાસા. બંધારણ : mNa₄(Al₃Si₉O₂₄)Cl → nCa₄(Al₆Si₆O₂₄)CO₃ સહિત; Ma₈₀Me₂₀થી Ma₅₀Me₅₀ . ભૌતિક ગુણધર્મો અને પ્રાપ્તિસ્થિતિ મારીઆલાઇટ જેવાં જ. જેમાં તફાવત છે તે આ પ્રમાણે છે : લાંબી તરંગલંબાઈવાળા અલ્ટ્રાવાયોલેટ પ્રકાશ હેઠળ ક્યારેક પ્રદીપ્તિ બતાવે છે. વિ. ઘ. : 2.57થી 2.69 છે. પ્રકા. અચ. : w = 1.545થી 1.610 અને e = 1.540થી 1.570 છે. ઉપર દર્શિત પ્રાપ્તિસ્થાનો ઉપરાંત તે નૉર્વેમાંથી પણ મળી રહે છે.

(3) મિઝોનાઇટ (સ્કેપોલાઇટ શ્રેણીનું ખનિજ) : રાસા. બંધા. : mCa₄(Al₆Si₆O₂₄)CO₃ → nNa₄(Al₃Si₉O₂₄)Cl સહિત; Ma50Me50થી Ma20Me80. ભૌતિક ગુણધર્મો અને પ્રાપ્તિસ્થિતિ ઉપર મુજબ. તફાવત આ પ્રમાણે છે : પ્રદીપ્તિ તેજસ્વી પીળા કે મંદ લાલ રંગની. વિ. ઘ. : 2.67થી 2.722. પ્રાપ્તિસ્થાનો : યુ.એસ., કૅનેડા, સ્વીડન, ફિનલૅન્ડ, ઘાના, માડાગાસ્કર અને દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયા.

(4) મીઓનાઇટ (સ્કેપોલાઇટ શ્રેણીનું ખનિજ) : રાસા. બંધા. : mCa₄(Al₆Si₆O₂₄)CO₃ → nNa₄(Al₃Si₉O₂₄)Cl સહિત. Ma₂0Me₈₀થી Ma_oMe₁₀₀. ભૌતિક ગુણધર્મો અને પ્રાપ્તિસ્થિતિ ઉપર મુજબ. તફાવત આ પ્રમાણે છે : વિ.ઘ. : 2.72થી 2.78. પ્રકા. અચ. : ω = 1.590થી 1.600, ε = 1.556થી 1.562. પ્રકા. સંજ્ઞા : -Ve. પ્રાપ્તિસ્થાનો : ઇટાલી, ફિનલૅન્ડ, રશિયા.

સ્કેપોલાઇટ સમૂહનાં ખનિજો ફેલ્સ્પાર, કાર્બોનેટ, પાયરૉક્સીન, સ્ફીન, ઍમ્ફિબોલ અને Ca-Na ધારક ખનિજો સાથે સંકળાયેલાં મળે છે. આ પૈકી પીળો રત્ન-પ્રકાર જાણીતો છે. પૃથ્વીના ઊંડાઈવાળા ભાગોમાંથી પ્રાપ્ત સ્કેપોલાઇટ આગંતુકો-સ્વરૂપે અગ્નિકૃત ખડકોમાં પણ મળે છે.

પ્રાયોગિક ધોરણે સાબિત થયું છે કે મીઓનાઇટ 20 Kbar (1 Kbar = 10⁸ N/m²) દબાણ હેઠળ 1500° સે. સુધી સ્થાયી રહી શકે છે, જે સૂચવે છે કે બેઝિક મૅગ્મામાંથી ઘણી ઊંડાઈએ સ્ફટિકીકરણ ક્રિયાથી તે અગ્નિકૃત-ખનિજ તરીકે ઉદભવી શકે છે.

ગિરીશભાઈ પંડ્યા