હેડ્રૉન : મૂળભૂત અવપારમાણ્વિક (subatomic) કણોનો મુખ્ય સમૂહ. હેડ્રૉન્સમાં પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉનનો સમાવેશ થાય છે. આવાં પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉન પારમાણ્વિક ન્યૂક્લિયસમાં હોય છે. હેડ્રૉન પ્રબળ આંતરક્રિયા(strong interaction)થી પ્રભાવિત થતા હોય છે. આવી પ્રબળ આંતરક્રિયાને કારણે કણો ન્યૂક્લિયસમાં જકડાયેલા રહે છે.
હેડ્રૉન ક્વાર્કસ અને પ્રતિક્વાર્કસ જેવા સૂક્ષ્મ કણોના બનેલા હોય છે. આવા સૂક્ષ્મ કણોને આધારે બે પ્રકારનાં સંયોજનો મળે છે. તે મુખ્ય પ્રકારોમાં મૅસોન અને બૅરિયૉન (Baryon) હોય છે. ક્વાર્કસ અને પ્રતિક્વાર્કસ જોડાયેલા હોય ત્યારે મૅસોન મળે છે. ત્રણ ક્વાકર્સ મળીને બૅરિયૉન બનાવે છે. બૅરિયૉનનો પ્રતિદ્રવ્ય (anti matter) ભાગ પ્રતિબૅરિયૉન હોય છે. પ્રતિબૅરિયૉન ત્રણ પ્રતિક્વાકર્સનો બનેલો હોય છે.
પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉન સિવાય બધા જ હેડ્રૉન અત્યંત અસ્થિર (અસ્થાયી) હોય છે. સેક્ન્ડના કરોડમા ભાગ કે એથીય ઓછા સમયમાં તે આપોઆપ વિભંજન (disintegrate) પામે છે. આ કારણથી સામાન્ય દ્રવ્યમાં પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉન મળે છે. દ્રવ્ય સાથે ઉચ્ચ-ઊર્જાકણોના બીમની અથડામણથી વિજ્ઞાનીઓ અસ્થિર હેડ્રૉન પેદા કરી શકે છે. આ રીતે વિજ્ઞાનીઓએ લગભગ 300 પ્રકારના હેડ્રૉન શોધી કાઢ્યા છે.
મૅસોનનો બૅરિયૉન આંક B = 0 છે જ્યારે બૅરિયૉનનો બૅરિયૉન આંક B = ± 1 છે.
બધા જ હેડ્રૉનનું કદ લગભગ એકસરખું હોય છે. તેમનો વ્યાસ 0.7થી 1.7 ફેમ્ટોમીટર હોય છે. (1 ફેમ્ટોમીટર = 10–15 મીટર થાય છે.) તે છતાં જુદું જુદું દળ ધરાવનાર હેડ્રૉન મળી રહે છે. પાયૉન (pion) જેવા હલકા હેડ્રૉનનું દળ લગભગ 0.147 એ.એમ.યુ. અને ભારેમાં ભારે હેડ્રૉન-ઉપ્સિલોન(upsilon)નું દળ 10.0 એ.એમ.યુ. જેટલું હોય છે.
મૅસોન તરીકે ઓળખાતા હેડ્રૉન શૂન્ય કે પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (spin) ધરાવે છે. જે હેડ્રૉન અર્ધપૂર્ણાંક પ્રચક્રણ ધરાવે છે તે બૅરિયૉન તરીકે ઓળખાય છે.
પ્રહલાદ છ. પટેલ