સુગંધી તેલ (essential oil) : ખાસ કરીને કોનિફેરસ અને સાઇટ્રસ વર્ગની, વાનસ્પતિક જાતિ(સ્પીસીઝ)ના સુગંધીધારક છોડમાંથી મેળવાતા સુગંધીદાર, અતિબાષ્પશીલ અને નિસ્યંદિત થઈ શકે તેવા તૈલી પદાર્થો. જુદાં જુદાં ટર્પીનનાં મિશ્રણરૂપ આ તેલો વનસ્પતિનાં પર્ણો, ડાળીઓ (twigs), પુષ્પકળીઓ (blossoms), ફળ, પ્રકાંડ (stem), રસ (sap), રેસાઓ, મૂળિયાં જેવા વિવિધ ભાગોમાંથી મળી આવે છે. તેલ જે છોડમાંથી મેળવાય તે પ્રમાણે તેને નામ આપવામાં આવે છે; જેમ કે, ગુલાબનું તેલ અથવા પીપરમિન્ટનું તેલ. આવાં તેલો અત્તર(essence)ની સુવાસ અને સોડમ (flavour) દર્શાવે છે તેમ માનીને તેમને સુગંધી તેલો કહેવામાં આવે છે.
વાનસ્પતિક જાતિઓની મોટી સંખ્યા પૈકી માત્ર હજારેક જેટલા છોડમાંથી પ્રાપ્ત થયેલાં સુગંધી તેલોની પરખ અને લાક્ષણિકતાઓ સારી રીતે નક્કી થઈ શકી છે. આ તેલ છોડની ગ્રંથિઓમાં સૂક્ષ્મબિંદુકો (microdroplets) રૂપે સંગ્રહાયેલું હોય છે. ગ્રંથિની દીવાલોમાંથી વિસરિત થયા પછી, પણ બાષ્પીભૂત થતાં પહેલાં અને વાતાવરણને સુગંધીમય બનાવતાં – પહેલાં, આ સૂક્ષ્મબિંદુકો છોડની સપાટી પર પ્રસરે છે.
આવી વનસ્પતિ વિસ્તૃત પ્રમાણમાં ફેલાયેલી છે અને દૂર દૂરના ભૌગોલિક પ્રદેશોમાં ઊગે છે. ખાસ કરીને ઉષ્ણકટિબંધનાં ક્ષેત્રો કે જ્યાં સૌર ઊર્જા સૌથી વધુ મળે છે ત્યાં સૌથી વધુ પ્રમાણમાં તે ઊગે છે. આ સિવાયના પ્રદેશોમાં ઉગાડવામાં આવતા તદ્દેશીય (indigenous) છોડવાઓ ઘણી વાર જુદી જાતનાં અને નિમ્ન સંઘટનવાળાં તેલો આપે છે.
છોડમાંના સુગંધી તેલોના કાર્ય (function) અંગે હજુ સુધી સંતોષકારક સમજૂતી પ્રાપ્ય થઈ નથી. તેઓ આકર્ષીઓ (attractants), પ્રત્યાકર્ષીઓ (repellants) અથવા સંરક્ષકો (protectants) તરીકે કાર્ય કરે છે કે માત્ર સાદાં અપશિષ્ટ (waste) દ્રવ્યો છે તે બાબત હજુ અસ્પષ્ટ છે. ફૂલોની સુગંધ કેટલાંક જંતુઓ માટે આકર્ષણરૂપ થઈ કુદરતી પસંદગીમાં મદદરૂપ થતી હોવાની સંભાવના છે. પર્ણો, કાષ્ઠ અને મૂળિયાંનાં તેલો વનસ્પતિને પરજીવીઓ (parasites) અથવા પ્રાણીઓ દ્વારા થતા પરભક્ષણ (depredation) સામે રક્ષણ આપે છે. વળી છોડના થડને હાનિ થતાં રેઝિનતેલ (oleoresinous) જેવા રસસ્રાવો ઝરે છે જે જામી જઈ રસ(sap)ની ઘટને અટકાવે છે તેમજ પરજીવીઓ અને રોગ-જીવાણુઓ સામે રક્ષણાત્મક-સીલ (protective seal) તરીકે કાર્ય કરે છે. કેટલાંક સુગંધી તેલો વનસ્પતિની ચયાપચયક્રિયા (metabolism) સાથે સંકળાયેલાં હોય છે. કેટલાક સંશોધકોના મત પ્રમાણે આમાંનાં ઘણાં દ્રવ્યો છોડની જૈવ-સંશ્લેષણ(bio-synthesis)ની ક્રિયાની અપશિષ્ટ નીપજો છે.
પ્રાચીન ભારત, પર્શિયા અને ઇજિપ્તમાંથી સુગંધી તેલો અંગે પ્રથમદર્શી પુરાવા મળે છે. ગ્રીસ અને રોમ પૂર્વના (orient) દેશો સાથે સુગંધીદાર તેલો અને મલમોનો વ્યાપક વેપાર ધરાવતા હતા. આવી પેદાશો ફૂલો, મૂળિયાં કે પર્ણોને ચરબીજ તેલોમાં ડુબાડી રાખીને તૈયાર કરવામાં આવેલ નિષ્કર્ષો હોવાની સંભાવના વધુ છે. કેટલીક પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓનાં સુગંધિત છોડવા અથવા રાળ જેવી નીપજોનો સીધેસીધો ઉપયોગ પણ થતો હતો; પણ આરબ સંસ્કૃતિના સુવર્ગકાળના આગમન સાથે તેલોના નિસ્યંદન માટેની તકનીક વિકસાવવામાં આવી. તેઓ કિણ્વિત શર્કરામાંથી નિસ્યંદન દ્વારા આલ્કોહૉલ મેળવનાર પ્રથમ હતા અને એ રીતે હજારો વર્ષોથી વપરાતાં ચરબીજ તેલોના બદલે સુગંધી તેલોના નિષ્કર્ષણ માટે એક નવો દ્રાવક ઇથેનોલ પ્રાપ્ત થયો.
નિસ્યંદનની જાણકારી મધ્યયુગમાં યુરોપમાં પ્રસરી. 11થી 13મા સૈકા દરમિયાન સુગંધી તેલોના અલગીકરણ અંગેનાં વર્ણન મળે છે. આ નિસ્યંદિત પેદાશો મધ્યકાલીન ઔષધનિર્માણ ઉદ્યોગની એક વિશિષ્ટતા બની ગઈ અને 1500ના અરસામાં દેવદાર (cederwood), નેતર (calamus), ઉપલેટ (costus), ગુલાબ, રોઝમેરી (rosemary), લવંડર (spike), ટર્પેન્ટાઇન, તજ, બેન્ઝોઇન, રસગંધ(myrrh)નાં તેલો વપરાશમાં આવ્યાં. અઢારમી સદીના મધ્ય સુધીમાં લગભગ 100 જેટલાં સુગંધી તેલો વપરાશમાં આવી ચૂક્યાં હતાં. 18મી સદીના અંત ભાગમાં અને 19મી સદીની શરૂઆતમાં રસાયણશાસ્ત્ર સંબંધી જ્ઞાન વિસ્તરતાં ઘણા સુપ્રસિદ્ધ રસાયણવિદોએ આવાં તેલોની રાસાયણિક લાક્ષણિકતાઓ નક્કી કરવા માંડેલી. ખાદ્ય પદાર્થો, પીણાંઓ, સુગંધ-દ્રવ્યો (perfumes) વગેરેમાં તેના ઉપયોગે ઔષધમાંના તેના ઉપયોગને ગૌણ બનાવ્યો. યુ.એસ.માં 18મી સદી અગાઉ ટર્પેન્ટાઇન અને પીપરમિન્ટનાં તેલોનું ઉત્પાદન થતું હતું. એ પછીના કેટલાક દશકાઓમાં ચાર સ્થાનિક અમેરિકન છોડ જેવા કે સેસાફ્રસ (sassafras), મસ્તરૂ (wormwood), વિન્ટરગ્રીન (wintergreen) અને સ્વીટ બર્ચ (sweet birch) ઔદ્યોગિક અગત્ય ધરાવતા થયા હતા.
સુગંધી તેલોનું વર્ગીકરણ : આ તેલોનું વર્ગીકરણ વિવિધ રીતે થાય છે. તેમના ઉપયોગ મુજબ તેમને ત્રણ વિસ્તૃત વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવ્યાં છે :
(i) સાબુ અને સૌંદર્યપ્રસાધનો(cosmetics)માં વપરાતાં સુગંધી તેલો.
(ii) ખાદ્યપદાર્થો અને પીણાંને સોડમ આપવા વપરાતાં તેલો.
(iii) ચિકિત્સીય (therapeutic) હેતુઓ માટેનાં તેલો.
આ તેલોની બનાવટ મુજબ તેમને પાંચ પ્રકારોમાં વહેંચવામાં આવે છે : (i) કચરીને મેળવાતાં તેલો, (ii) નિસ્યંદન-વિધિ દ્વારા મેળવાતાં તેલો, (iii) દ્રાવક-નિષ્કર્ષણ(solvent extraction)-વિધિથી મેળવાતાં તેલો, (iv) પ્રતિધારા(વિપરીત ધારા, counter current)-નિષ્કર્ષણથી મેળવાતાં તેલો, (v) ફૂલ-સુગંધ-સંતૃપ્તન(enfleurage)-વિધિ વડે મેળવાતાં તેલો.
સુગંધી તેલો તેમના ઉદભવ પ્રમાણે 87 વનસ્પતિ-કુળો(plant families)માં વર્ગીકૃત થયેલાં છે. આ ઉપરાંત વનસ્પતિના ઉપયોગમાં લેવાતા વિવિધ ભાગો જેવા કે ફૂલો, બીજ, કળીઓ અને પુષ્પો, પર્ણો, મૂળિયાં વગેરે પરથી પણ વર્ગીકરણ કરવામાં આવે છે. ભૌગોલિક ઉત્પત્તિસ્થાન પ્રમાણેનું વર્ગીકરણ પણ સામાન્ય છે; કારણ કે ઉત્તમ પ્રકારનાં સુગંધી તેલો વિશિષ્ટ ભૌગોલિક પ્રદેશોમાં ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે; જ્યાં જમીન અને હવામાનના સંજોગો અનુકૂળ હોય છે.
સુગંધી તેલોમાંનાં સંયોજનો : સુગંધી તેલોની લાક્ષણિક સુગંધ અને સોડમ માટે જવાબદાર એવાં સંયોજનોનું વર્ગીકરણ નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવે છે :
(i) એસ્ટર્સ (esters) : મુખ્યત્વે બેન્ઝોઇક, એસેટિક, સેલિસીલિક, સિન્નામિક (cinnamic) જેવા ઍસિડ્સના એસ્ટરો.
(ii) આલ્કોહૉલ : લિનાલૂલ (linalool), જિરેનિયોલ (geraniol), સિટ્રૉનેલોલ (citronellol), ટર્પીનિયોલ (terpeniol), મેન્થૉલ, બૉર્નિયોલ (borneol) વગેરે.
(iii) આલ્ડિહાઇડ્સ (aldehydes) : સિટ્રાલ, સિટ્રોનેલાલ (citronellal), બેન્ઝાલ્ડિહાઇડ, સિન્નામિક આલ્ડિહાઇડ, ક્યુમિનિક અથવા ક્યુમિન આલ્ડિહાઇડ, વેનિલીન (vanillin) વગેરે.
(iv) ઍસિડો : બેન્ઝોઇક, સિન્નામિક, મિરિસ્ટિક (myristic), આઇસોવેલેરિક ઍસિડ વગેરે.
(v) ફીનોલ (phenols) : યુજીનોલ (eugenol), થાયમોલ, કાર્વેક્રોલ (carvacrol) વગેરે.
(vi) કીટોન (ketones) : કાર્વોન (carvone), મેન્થોન, પુલેગોન (pulegone), આઇરોન (irone), ફેન્ચોન (fenchone), થુજોન (thujone), કપૂર (camphor), મિથાઇલ નોનિલ (methyl nonyl), કીટોન, મિથાઇલ હેપ્ટીનોન (heptenone) વગેરે.
(vii) ઑક્સાઇડો (oxides) : સિનીઓલ (cineole), એનીથોલ (anethole), સેફ્રોલ (safrole) વગેરે.
(viii) લેક્ટોન (lactones) : કૌમારિન (coumarin)
(ix) ટર્પીન (terpenes) : કેમ્ફીન, પાઇનીન (pinene), લિમોનીન (limonene), ફેલાન્ડ્રીન (phellandrene), સિડ્રીન (cedrene) વગેરે.
(x) હાઇડ્રૉકાર્બનો (hydrocarbons) : સાયમીન (cymene), સ્ટાયરીન (styrene) અથવા ફિનાઇલઇથીલીન (phenyl-ethylene) વગેરે.
સંઘટન : સુગંધી તેલોનું રાસાયણિક સંઘટન સામાન્ય રીતે જટિલ (complex) હોય છે. આ તેલોના મુખ્ય ઘટકો તરીકે ટર્પીન-સંયોજનો હોય છે. આ ઉપરાંત બેન્ઝિનૉઇડ અને એલિફૅટિક સંયોજનો પણ હોઈ શકે છે. ગૌણ ભાગ રૂપે ઑક્સિજન, નાઇટ્રોજન અને ગંધકયુક્ત સંયોજનો હોય છે. જોકે નાઇટ્રોજન અને ગંધકયુક્ત સંયોજનો બહુ ઓછાં તેલોમાં જોવા મળે છે; દા.ત., રાઈના તેલ(oil of mustard)માં કાર્બનિક આઇસો-થાયોસાયનેટ, લસણ અને ડુંગળીના તેલમાં કાર્બનિક સલ્ફાડો (દા.ત., એમાઇલ સલ્ફાડો), નારંગીના તેલમાં અલ્પ પ્રમાણમાં ઇન્ડોલ અને એન્થ્રાનિલિક એસ્ટરો હોય છે. વાયોલેટના તેલમાં સરળ શૃંખલાવાળા આલ્કોહૉલ અને આલ્ડિહાઇડો જોવા મળ્યાં છે. ઘણામાં ફીનોલ અને અન્ય ઍરોમેટિક પદાર્થો સામાન્ય સંયોજનો રૂપે હોય છે.
સુગંધી તેલોમાં મૉનોટર્પીનો અને સસ્ક્વિટર્પીન (sesquiterpene, C15H24) સંયોજનોનું પ્રમાણ સૌથી વધુ હોય છે. ટર્પીન સંયોજનો [(C5H8)n] અસંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બનો છે અને તે આઇસોપ્રીન-(C5H8)ના બહુલકોનાં વ્યુત્પન્નો છે. આ ઉપરાંત તેલોમાં ઑક્સિજન-વ્યુત્પન્નો [(C5H8)nO] પણ મળી આવે છે. હાલમાં બંને પ્રકાર માટે ‘ટર્પીનૉઇડો’ (terpenoids) શબ્દ વપરાય છે.
વિવિધ ટર્પીન-સંયોજનો પૈકી કેટલાંક નીચે પ્રમાણે છે :
1. મૉનોટર્પીનો :
(i) અચક્રીય મૉનોટર્પીનો (acyclic monoterpenes) : (અ) માયર્સીન (myrcene) (C10H16) : ઉ.બિં., 166°-168° સે. ટર્પેન્ટાઇન, વર્બીના (verbena), બૅ-તેલ (bay oil), હૉપ્સ તેલ (Hops oil) વગેરેમાં હોય છે. (આ) ઓસિમીન (ocimene) (C10H16) : ઉ.બિં., 81°/30 mm. જાવામાં થતા ઓસિમમ બેસિલિકમ (ocimum basilicum) નામના છોડનાં પર્ણોમાંથી મળતા તેલમાં તે હોય છે.
(ii) એકચક્રીય મૉનોટર્પીનો (monocyclic monoterpenes) : (અ) લિમૉનીન (limonene) (C10H16) : ઉ.બિં., 175.5°-176.5° સે. લીંબુ, નારંગી, શાહજીરું (caraway), બર્ગામોટ(bergamot)નાં સુગંધી તેલોના મળે છે.
(આ) ફેલાન્ડ્રીન (phellandrene) (C10H16) : α અને β બે સમઘટકો રૂપે મળે છે. β-ઘટકનું ઉ.બિં., 58°-59° સે./16 મિમી. જ્યારે β-ઘટકનું 57° સે./11 મિમી. α-ફેલાન્ડ્રીન યુકેલિપ્ટસ અને વરિયાળી(fennel)ના તેલમાં જ્યારે β-ઘટક યુકેલિપ્ટસ અને વૉટર-ફેનલના તેલમાં હોય છે.
(ઇ) ટર્પિનીન (terpinene) (C10H16) : ત્રણ સમાવયવી સમઘટકો, α-, β- અને ϒ-ટર્પિનીન મળે છે. ઉ.બિં., α-ઘટક, 180°-182° સે., β-ઘટક, 173°-174° સે.; ϒ-ઘટક 73°/20 મિમી..
(iii) દ્વિચક્રીય મૉનોટર્પીનો (bicyclic monoterpenes) : (અ) કૅરીન (carene) (C10H16) : ઉ.બિં., 170° સે., ટર્પેન્ટાઇન તેલમાં હોય છે. (આ) પાઇનીન (pinene) (C10H16) : α-પાઇનીન કૉનિફેરી (coniferae) વર્ગની વનસ્પતિમાંથી મળતા સુગંધી તેલમાં મળી આવે છે. ટર્પેન્ટાઇન તેલનો તે મુખ્ય ઘટક છે. ઉ.બિં., 156°-157° સે. β-પાઇનીન પણ α-પાઇનીન સાથે મળે છે.
2. સેસ્ક્વીટર્પીન સંયોજનો :
(i) અચક્રીય સેસ્ક્વીટર્પીન : ફાર્નેસોલ (farnesol) (C15H26O) : અચક્રીય વર્ગનો આ મહત્ત્વનો આલ્કોહૉલ સિટ્રોનેલા, ગુલાબ, એકેશિયા (acacia), એમ્બ્રેટે-(ambrette)નાં સુગંધી તેલોમાં જોવા મળે છે.
(ii) એકચક્રીય સેસ્ક્વીટર્પીનો : બિસાબોલીન (bisabolene) (C15H24) : તે બર્ગેમોટ, રસગંધ વગેરેનાં તેલમાં મળી આવે છે. ઉ.બિં. 133°-134° સે./12 મિમી..
(iii) દ્વિચક્રીય સેસ્ક્વીટર્પીનો : કેડિનીન (cadinene) (C15H24) : કુદરતમાં તે ક્યુબેબ્સ (cubebs), કેડિનમ (cadinum) વગેરેનાં સુગંધી તેલોમાં મળી આવે છે. તે પ્રકાશક્રિયાશીલ અસંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન છે. ઉ.બિં. 273°-275° સે..
(iv) ત્રિચક્રીય સેસ્ક્વીટર્પીનો : સિડ્રીન (cedrene) (અણુસૂત્ર, C15H24) અને સીડ્રોલ (cedrol) (અણુસૂત્ર, C15H26O). બંને દેવદારના તેલ(ceder oil)માંથી મળે છે.
ઉત્પાદનની પદ્ધતિઓ : કુદરતમાં શંકુદ્રુમ (coniferous) અને લીંબુ (citrus) વર્ગની વનસ્પતિમાંથી મળી આવતાં સુગંધી તેલોના નિષ્કર્ષણ અને અલગીકરણ માટે ઘણી પદ્ધતિઓ છે. આ પૈકી અગત્યની નીચે પ્રમાણે છે :
(i) બાષ્પનિસ્યંદન (steam distillation અથવા hydro-distillation)
(ii) બાષ્પશીલ દ્રાવકો વડે નિષ્કર્ષણ
(iii) ફૂલ-સુગંધ સંતૃપ્તન-વિધિ (enfleurage process)
(iv) કચરણ-પદ્ધતિ (expression method)
(v) દ્રવ-સંમર્દન(maceration)-પદ્ધતિ
(i) બાષ્પનિસ્યંદન : મોટાભાગનાં સુગંધી તેલોના નિષ્કર્ષણ માટે આ ખૂબ જ પ્રચલિત પદ્ધતિ છે. વનસ્પતિના વિવિધ ભાગો જેવા કે પાંદડાં, ડાળીઓ, રસાળ (succulent) મૂળિયાં વગેરેને કાપીને નાના ટુકડા કે બારીક ભૂકો કરવામાં આવે છે. બીજ તથા કાષ્ઠફળ(nuts)ને નળા (rolls) વચ્ચેથી પસાર કરીને તેમનું ચૂર્ણ કરવામાં આવે છે. નિસ્યંદન માટે વપરાતાં પાત્રો (stills) તાંબાનાં, કલાઈ કરેલા તાંબાનાં અથવા સ્ટેનલેસ સ્ટીલનાં હોય છે. આ પાત્રો સાથે વિવિધ પ્રકારના શીતકો (condensers) જોડવામાં આવે છે. તૈલી અને જલીય સ્તરને અલગ કરવા માટે પૃથક્કારક(separator)નો ઉપયોગ થાય છે. નિસ્યંદન માટેનાં દ્રવ્યોને રાખવા અપનેય (removable) ટોપલીઓ – વપરાય છે. વિકલ્પે નિસ્યંદનપાત્રના તળિયાથી સહેજ ઊંચે છિદ્રોવાળી આભાસી પ્લેટ(false plate)ની રચના કરવામાં આવી હોય છે. આ આભાસી તળની નીચે બંધ અને છિદ્રિત એમ બે પ્રકારની બાષ્પ-નળીઓ (steem coils) આવેલી હોય છે.
ભરણ(charge)ને બંધ તેમજ ખુલ્લી પાઇપોમાંથી પસાર થતી વરાળ દ્વારા ગરમ કરવામાં આવે છે. આ બાષ્પનિસ્યંદનથી દ્રવ્યમાંથી સુગંધી તેલ છૂટું પડે છે. નિસ્યંદિત (સંઘનિત દ્રાવ) દ્રાવણના જલીય સ્તરમાં ઘણી વાર કીમતી ઘટકો જતા રહેતા હોય છે (દા.ત., ગુલાબ કે નારંગીનાં પુષ્પોનું તેલ). આવે વખતે નિસ્યંદિતને નિસ્યંદનપાત્રમાં પંપ દ્વારા પરત લઈ જવામાં આવે છે. બાષ્પનિસ્યંદન સામાન્ય રીતે વાતાવરણના દબાણે કરવામાં આવતું હોય છે, પણ જો સુગંધી તેલના ઘટકોનું જળવિભાજન થવાની શક્યતા હોય તો નિસ્યંદન શૂન્યાવકાશમાં કરવામાં આવે છે.
કેટલાંક સુગંધી તેલોનું સીધેસીધું નિસ્યંદન કરવામાં આવતું હોય છે; દા.ત., કોપાઇબા બાલ્સમમાંથી કોપાઇબા (copaiba) તેલ. ખાસ કરીને ટર્પીનવિહીન અને સેસ્ક્વિટર્પીનવિહીન તેલો વિભાગીય (fractional) અને શૂન્યાવકાશી નિસ્યંદનપદ્ધતિ વડે જુદાં પાડવામાં આવે છે. તેનાં નિસ્યંદિતનો પ્રથમ ભાગ ટર્પીનનો જ્યારે મધ્ય ભાગ સામાન્ય રીતે ઇચ્છિત સુગંધી તેલના ઘટકો ધરાવતો હોય છે. ત્રીજો છેલ્લો ભાગ ઓછા ઇચ્છવા જોગ (less desirable) ઘટકો અને સેસ્ક્વિટર્પીનનો બનેલો હોય છે.
ટર્પીનરહિત સુગંધી તેલો મેળવવા માટે આ ઉપરાંત એક અન્ય પદ્ધતિમાં એક ભાગ તેલ અને પાંચ ભાગ 83-પ્રૂફ આલ્કોહૉલના મિશ્રણનું નિસ્યંદન કરવામાં આવે છે. આ રીતે મળતું નિસ્યંદિત એવું હોય છે કે જેમાં સુગંધી તેલ દ્રાવ્ય જ્યારે ટર્પીન અદ્રાવ્ય હોય છે. આલ્કોહૉલીય પ્રાવસ્થા(phase)ને નિસ્યંદન-પાત્રમાં પરત લઈ જવામાં આવે છે, જેનું પુન:નિસ્યંદન કરવાથી મોટાભાગનું ટર્પીન અલગ પાડી શકાય છે.
(ii) બાષ્પશીલ દ્રાવકો વડે નિષ્કર્ષણ : બાષ્પનિસ્યંદન-પદ્ધતિ નિષ્ફળ નીવડે ત્યારે આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આમાં વનસ્પતિના વિવિધ ભાગોને ઓરડાના તાપમાને પેટ્રોલિયમ, ઈથર, બેન્ઝિન, આલ્કોહૉલ કે ક્લૉરોફૉર્મ જેવાં નીચાં ઉત્કલનબિંદુ ધરાવતાં દ્રાવકોના સંસર્ગમાં રાખી મૂકતાં સુગંધી તેલ અલગ પડે છે. અદ્રાવ્ય પદાર્થોને ગાળીને દૂર કર્યા બાદ દ્રાવણમાંના દ્રાવકનું બાષ્પીભવન કરી દૂર કરવામાં આવે છે. આથી મળતા કૉંક્રીટ તરીકે ઓળખાતા અર્ધઘન અવશેષમાં તેલ ઉપરાંત મીણ, રેઝિન, પુષ્પોનું રંગીન દ્રવ્ય વગેરે હોય છે. તેમની આલ્કોહૉલ સાથે પ્રક્રિયા કરવાથી મોટાભાગનું મીણ અને રેઝિન અદ્રાવ્ય રૂપે અલગ પડે છે, જેમને ગાળી લેવામાં આવે છે. આ પછી તેમને 20° સે. સુધી ઠંડું પાડવાથી નહિવત્ પ્રમાણમાં દ્રાવ્ય થયેલો બિનજરૂરી પદાર્થ પણ અલગ પડે છે. અંતે મળતા પ્રવાહીમાં સુગંધી તેલ અને ઈથરમાં દ્રાવ્ય એવો પુષ્પોનો રંગ હોય છે. આને નિષ્કર્ષ (extract) કહે છે. તેમાંથી આલ્કોહૉલને દૂર કરવાથી અસલી તત્ત્વ (absolute) મળે છે. જુઈ (jasmine), ગુલચેરી (tuberose), મિમોસા (mimosa), તેમજ ઑલિબેનમ (olibanum), રસગંધ (myrrh), જુવાશુર (opopanax), આદું (ginger), મરચાં (capsicum) અને કોથમીર (celery) જેવાનાં તેલો આ રીતે મેળવવામાં આવે છે.
પ્રતિધારા નિષ્કર્ષણ : કેટલાંક સુગંધી તેલોમાં ટર્પીન અને સેસ્ક્વિટર્પીનનું પ્રમાણ વધુ હોય છે; દા.ત., લીંબુ (lemon) અને નારંગીના તેલમાં 90 % d-લિમોનીન હોય છે. આવાં તેલોનું નિષ્કર્ષણ પ્રતિધારા સિદ્ધાંતના આધારે કરવામાં આવે છે. આ રીતમાં વિભિન્ન લાક્ષણિકતાવાળાં બે દ્રાવકો, એક અધ્રુવીય (દા.ત., ખનિજ તેલ કે પ્રવાહી એલિફેટિક હાઇડ્રૉકાર્બનો) અને બીજો ધ્રુવીય (દા.ત., ઇથાઇલ કે મિથાઇલ આલ્કોહૉલ) ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. અધ્રુવીય દ્રાવકમાં ટર્પીન અથવા અન્ય હાઇડ્રૉકાર્બન ઘટકો દ્રાવ્ય થાય છે, જ્યારે ધ્રુવીય દ્રાવકમાં સુગંધી તેલ જેવો ઇચ્છિત ઘટક દ્રાવ્ય થાય છે. બંને પ્રાવસ્થાઓ(phases)ને અલગ પાડી તેમાંથી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ તથા નિસ્યંદન, ઠારણ, લવણન (salting) જેવી ક્રિયાઓ દ્વારા કે અન્ય યોગ્ય પદ્ધતિઓ વડે ઘટકોને મેળવવામાં આવે છે.
(iii) ફૂલ–સુગંધ સંતૃપ્તન પ્રવિધિ : દક્ષિણ ફ્રાન્સમાં આ પદ્ધતિ વધુ પ્રચલિત છે. તેમાં સુગંધી તેલનું નિષ્કર્ષણ ઠંડી ચરબી (cold fat) વડે કરવામાં આવે છે. જૂઈ, ગાર્ડનિયા, ટબુબરોઝ, વાયોલેટ, ગુલાબ, મિગ્નોનેટ (mignonette) જેવાં નાજુક પુષ્પો કે જેમાંથી બાષ્પ-નિસ્યંદન દ્વારા તેલ મેળવી ન શકાતું હોય ત્યાં આ પદ્ધતિ વપરાય છે. સૂકરવસા (lard) અને પશુવસા(tallow)નું વાસવિહીન મિશ્રણ કાચની પ્લેટ ઉપર પાથરી તેના ઉપર ફૂલો પાથરી લાંબો સમય (25થી 72 કલાક) રાખી મૂકવામાં આવે છે. આ સમયગાળામાં ફૂલોમાંનું મોટાભાગનું તેલ ચરબીમાં શોષાઈ જાય છે. આ પછી પાંખડીઓને દૂર કરી નવી પાથરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે વારંવાર પુનરાવર્તન કરવાથી અંતે ચરબી સુગંધી તેલ વડે સંતૃપ્ત થાય છે. ત્યારપછી ચરબીને ઇથેનોલ સાથે ખૂબ હલાવવામાં આવે છે. આથી ચરબીમાં શોષાયેલું તેલ ઇથેનોલમાં દ્રવી જાય છે. ઇથેનોલ અને તેમના દ્રાવણમાંથી ચરબીને અલગ પાડી, સૂકવી, તેને ફરીથી ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. ઇથેનોલ અને સુગંધી તેલના દ્રાવણનું 0° સે. તાપમાને બાષ્પન કરવાથી સુગંધી તેલ મળે છે. અંતિમ નીપજને પૉમેડ (pomade) કહે છે.
(iv) કચરણ(expression)-પદ્ધતિ : ખાટાં ફળો જેવાં કે લીંબુ (lemon), ગોદડિયાં લીંબુ (ચકોતરું, ગદ્દડલીંબુ, grape fruit), કાગદી લીંબુ (lime), બર્ગેમોટ (bergamot), સંતરાં (mandarin), ટૅન્ગેરીન (tangerine) વગેરેમાંથી સુગંધી તેલ મેળવવા માટે આ પદ્ધતિ વપરાય છે. ફળની રંગીન છાલને દાબકયંત્ર(press)માં કચરવામાં આવે છે અને તેલને નિતારી લેવામાં આવે છે અથવા પાણીને અલગ પાડવા તેનું અપકેન્દ્રણ કરવામાં આવે છે.
આ પદ્ધતિનાં ત્રણ રૂપાંતરણો છે. છિદ્રિષ્ઠ (sponge) પ્રવિધિ : સારી ગુણવત્તાવાળું તેલ મેળવવા માટેની આ એક અગત્યની વિધિ છે. ફળની છાલ(rind)ને અલગ પાડી, પાણીમાં ડુબાડી રાખી, વાદળી(sponge)નો ઉપયોગ કરી હાથ વડે દબાવવામાં આવે છે. આથી તેલ વાદળીમાં શોષાઈ જાય છે. આ પછી વાદળીને નિચોવીને તેલ અલગ પાડવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિ વડે એક વ્યક્તિ આખા દિવસમાં માંડ 680 ગ્રા. જેટલું લીંબુ-તેલ કાઢી શકે છે.
ઇક્કીલન (ecuelling) પદ્ધતિમાં ખીલી જડેલા વાટકામાં આખા ફળને દાબીને ફેરવવામાં આવે છે. છાલમાંના કોષની દીવાલોને ખીલી છેદી નાંખે છે. આ કાર્ય યંત્રો વડે પણ થાય છે. આમાં આખા ફળને કચડવામાં આવતું હોઈ રસ(juice)માંથી (જલીય સ્તરમાંથી) તેમને પાછળથી અલગ પાડવામાં આવે છે.
(v) દ્રવ–સંમર્દન–પદ્ધતિ : આ પદ્ધતિમાં વાનસ્પતિક દ્રવ્યને કચરીને/દળીને કણોને નાનાં બનાવવામાં આવે છે તથા કેટલાક તેલધારક કોષોની દીવાલોને તોડી નાંખવામાં આવે છે. તે પછી તેમનું ગરમ ચરબી વડે નિષ્કર્ષણ કરવામાં આવે છે. બાષ્પશીલ દ્રાવકોના નિષ્કર્ષણનો ઉપયોગ થતાં દ્રવ-સંમર્દન-પદ્ધતિનો વપરાશ ઘણો ઓછો થઈ ગયો છે.
તેલનું સંકેન્દ્રીકરણ : ઘણી વાર તેલની વધુ દ્રાવ્યતા, સ્થાયિતા (stability) અને સુગંધની પ્રબળતા પ્રાપ્ત કરવા તેલનું સંકેન્દ્રીકરણ ફાયદાકારક નીવડે છે. આનું મુખ્ય ધ્યેય હાઇડ્રૉકાર્બનની ટર્પીનોને અલગ કરવાનું હોય છે, જે વિભાગીય નિસ્યંદન અને જલીય આલ્કોહૉલીય નિષ્કર્ષણ વડે થઈ શકે છે. આને લીધે અંતિમ નીપજો મૂળ તેલ કરતાં થોડીઘણી બદલાઈ જાય છે.
સંશ્લેષણ (synthesis) : કોઈ પણ સુગંધી તેલ સંશ્લેષણ દ્વારા સફળતાપૂર્વક બનાવી શકાતું નથી; દા.ત., સ્વીટ બર્ચ(sweet birch)માંથી મળતા સુગંધી તેલમાં 98 % જેટલો મિથાઇલ સેલિસિલેટ હોય છે પણ તે સંશ્લેષિત મિથાઇલ સેલિસિલેટથી વાસ અને સ્વાદની બાબતમાં અલગ પડે છે. આમ છતાં સંશ્લેષણની પદ્ધતિઓ દ્વારા લિનાલૂલ (linalool), લિનેલાઇલ એસિટેટ (linalyl acetate), નિરોલિડોલ (nirolidol), સિટ્રાલ (citral), -આયોનોન ( -ionone), જિરેનાઇલ એસિટેટ (geranyl acetate), નીરોલ (nerol) અને -આયરોન ( -irone) જેવાં સુગંધી તેલોના અગત્યના ઘટકોનું વ્યાપારી ધોરણે ઉત્પાદન શક્ય બન્યું છે.
કેટલાંક અગત્યનાં સુગંધી તેલોની માહિતી સારણીમાં આપી છે.
સારણી : અગત્યનાં સુગંધી તેલો
| સુગંધી તેલનું નામ | ઉત્પાદન-પદ્ધતિ | વનસ્પતિનો
ઉપયોગમાં લેવાતો ભાગ |
મુખ્ય ઘટકો |
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| કડવી બદામનું તેલ | બાષ્પ-નિસ્યંદન | કવચવાળા
ફળનો ગર |
બેન્ઝાલ્ડિહાઇડ
96-98 %, HCN 2-4 % |
| બે (Bay) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો | યુજીનોલ 50 % |
| બર્ગેમોટ (Bergamot) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | છાલ | લિનાલીલ એસિટેટ
40 %, લિનાલૂલ 6 % |
| શાહજીરું | બાષ્પ-નિસ્યંદન | બીજ | કાર્વોન 55 %,
d-લિમોનીન |
| તજ (Cinnammon) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | ડાળીઓ | સિન્નામિક આલ્ડિ-હાઇડ,
યુજીનોલ |
| કેસિયા (ચીની તજ) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો અને ડાળીઓ | સિન્નામિક આલ્ડિ-હાઇડ
70 % |
| ગંધતરુ (દેવદાર) | બાષ્પ-સ્યંદન | રાતા લાકડા-વાળા
ઝાડનો અંદરનો ગર્ભ |
સિડ્રીન; સિડ્રાલ |
| લીલી ચાનું તેલ/સિટ્રોનેલા
(Citronella, Java) |
બાષ્પ-નિસ્યંદન | ઘાસ | જિરેનિયોલ 65 %,
(Geraniol) સિટ્રોનેલાલ |
| લવિંગ | બાષ્પ-નિસ્યંદન | કળી | યુજીનોલ 85-95 % |
| કોથમીર (ધાણા) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | ફળ | લિનાલૂલ પાઇનીન
(pinene) |
| યુકેલિપ્ટસ | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો | સિનિયોલ
(યુકા-લિપ્ટોલ) 70-80 % |
| જિરેનિયમ | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો | જિરેનિયોલ એસ્ટરો
30 %, સિટ્રોનેલોલ |
| જાઈ/જૂઈ
(Jasmine) |
શીત-પૉમેડ
(cold omade) |
પુષ્પો | બેન્ઝિલ એસિટેટ,
લિનાલૂલ અને એસ્ટરો |
| લવન્ડર | નિસ્યંદન | ફૂલો | લિનાલૂલ |
| લીંબુ | કચરણ | ફળ | d-લિમોનીન 90 %,
સિટ્રાલ 3.5-5 % |
| નારંગી | કચરણ, નિસ્યંદન | ફળ | d-લિમોનીન 90 % |
| પીપરમિન્ટ (Peppermint) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો અને ટોચ | મૅન્થોલ 45-90 %
અને એસ્ટરો |
| ગુલાબ | બાષ્પ-નિસ્યંદન,
ફૂલ-સુગંધ સંતૃપ્તન (enfleuruge) |
ફૂલો | જિરેનિયોલ અને
સિટ્રોનેલોલ 75 % |
| ચંદન-કાષ્ઠ | બાષ્પ-નિસ્યંદન | કાષ્ઠ | સેન્ટાલોલ 90 %,
એસ્ટરો 3 % |
| ફુદીનો (Spearmint) | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો | કાર્વોન 50-60 % |
| ગુલચેરી (Tuberose) | ફૂલ-સુગંધ સંતૃપ્તન
(enfleuruge), દ્રાવક-નિષ્કર્ષણ |
ફૂલો | ગુલચેરીનું તેલ |
| વિન્ટરગ્રીન | બાષ્પ-નિસ્યંદન | પર્ણો | મિથાઇલ સેલિ-સિલેટ
99 % |
| આઇ-લેન્ગનું તેલ
(Ilang-Ilang) |
બાષ્પ-નિસ્યંદન,
દ્રાવક-નિષ્કર્ષણ |
ફૂલો | એસ્ટર, આલ્કોહૉલ |
ગુણધર્મો : સુગંધી તેલો સામાન્ય રીતે પ્રવાહી, કેટલાક કિસ્સામાં અર્ધઘન અને જવલ્લે જ ઘન સ્વરૂપે જોવા મળે છે. તાજાં નિસ્યંદિત તેલો મોટેભાગે રંગવિહીનથી માંડીને સાધારણ પીળાશ પડતાં હોય છે; પરંતુ તેમાં બાહ્ય પદાર્થની હાજરી હોય તો તેમનો રંગ લાલથી ભૂરા (નીલા) રંગ સુધીનો હોય છે. લાંબો સમય રાખી મૂકતાં તે કાળાશ પડતો રંગ ધારણ કરે છે. આ તેલો પાણીમાં અલ્પદ્રાવ્ય કે અદ્રાવ્ય પણ કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય હોય છે. જોકે દ્રાવણ તીવ્ર સુગંધવાળું બને તેટલા પ્રમાણમાં તો તે પાણીમાં દ્રાવ્ય હોય છે; દા.ત., ગુલાબજળ અને નારંગીનાં ફૂલોનું જળ શર્કરાયુક્ત દ્રાવણોમાં તે વધુ દ્રાવ્ય બને છે.
સુગંધી તેલો પૂરતા પ્રમાણમાં બાષ્પશીલ હોઈ મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં તેઓ પરિવર્તન પામ્યા વિના નિસ્યંદિત થાય છે. વરાળ સાથે પણ તેમનું નિસ્યંદન થઈ શકે છે. વનસ્પતિના જે ભાગમાંથી તેલ મેળવવામાં આવ્યું હોય તે પ્રમાણે તે સુગંધ ધરાવે છે; પણ તેલમાં સુગંધીદાર પદાર્થો વધુ સંકેન્દ્રિત થતાં હોઈ તે ઘણી વાર અણગમતી વાસ ધરાવતું બને છે.
સુગંધી તેલોની વિ. ઘનતા 0.84થી 1.18ની મર્યાદામાંપરાસ(range)માં જોવા મળે છે. તેલોના વક્રીભવનાંક ઊંચા હોય છે, જે સરેરાશ 1.5 જેટલાં હોય છે. આ તેલો પ્રકાશ-ક્રિયાશીલતા(optical activity)ની વિસ્તૃત પરાસ (wide range) દર્શાવે છે અને ધ્રુવીભૂત પ્રકાશના તેમને ડાબી અને જમણી બંને દિશામાં ઘુમાવી શકે છે.
વિશ્લેષણ : સુગંધી તેલો જુદાં જુદાં ટર્પીનનું મિશ્રણ હોઈ તેમના ભૌતિક-રાસાયણિક (physico-chemical) ગુણધર્મોમાં વિસ્તૃત પ્રમાણમાં ફેરફાર જોવા મળે છે. રાસાયણિક, ભૌતિક અને ઇન્દ્રિયગ્રાહી (organoleptic) (દા.ત., સુગંધ અથવા સ્વાદ) પરીક્ષણ જેવી પ્રવિધિઓ દ્વારા આવાં તેલોની ગુણવત્તા નક્કી કરવામાં આવે છે.
વિશિષ્ટ ઘનતા, પ્રકાશિક ધૂર્ણન (optical rotation), આલ્કોહૉલમાં દ્રાવ્યતા, ઉત્કલન-પરાસ (boiling range) જેવી પ્રચલિત કસોટીઓ દ્વારા તેમનું આમાપન (assay) કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત મુક્ત ઍસિડો, આલ્કોહૉલ, એસ્ટર, આલ્ડિહાઇડ, કીટોન, ફીનોલ અને ફીનોલ-ઈથરનું નિર્ધારણ પણ કરવામાં આવે છે. પારજાંબલી અને પારરક્ત અવશોષણ; વાયુ, પેપર અને તનુ-સ્તર વર્ણલેખિકી (chromatography), નાભિકીય ચુંબકીય અનુનાદ (nmr), દ્રવ્યમાન સ્પેક્ટ્રમિકી (mass spectroscopy) જેવી આધુનિક તક્નીકોના આગમનથી સુગંધી તેલોના ઘટકોના અલગીકરણ અને વૈયક્તિક અભિનિર્ધારણ(indentification)માં વધુ વિકાસ સાધી શકાયો છે. જોકે આ બધી પદ્ધતિઓની પોતાની મર્યાદા હોય છે.
વિશ્લેષણમાં સુગંધ અને સ્વાદ એ અંતિમ અભિલક્ષણો (final criteria) ગણાવાં જોઈએ; કારણ કે મોટાભાગના અંત્ય ઉપયોગો (end uses) તેલોના આવા ગુણોનો જ ફાયદો ઉઠાવતા હોય છે.
ઉપયોગો : સુગંધી તેલો વિવિધ પ્રકારના ઉપયોગમાં લેવાય છે. ઉપભોક્તાઓ માટે અમર્યાદિત પ્રકારની વસ્તુઓને સુગંધ અને સોડમ આપવા માટે આ તેલો વ્યાપક પ્રમાણમાં વપરાય છે; દા.ત., ઔષધીય તેમજ દાંતને લગતી બનાવટો, ખાદ્યચીજો, આલ્કોહૉલિક અને બિનઆલ્કોહૉલિક પીણાંઓ, સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓ/મીઠાઈઓ, ચગળવાના ગુંદર (chewing gums), સાબુ, પ્રક્ષાલકો, કક્ષ-છંટકાવો (room sprays), જંતુનાશકો, સૌંદર્ય-પ્રસાધનો અને સુગંધ-દ્રવ્યો (perfumes), કેશતેલો, પીડાશામકો, મૃતદેહોની જાળવણી વગેરેમાં. આ ઉપરાંત સંશ્લેષિત ચીજો જેવી કે પ્લાસ્ટિક, કૃત્રિમ ચામડું, રબર વગેરેની ગંધને પ્રચ્છાદિત (masking) કરવામાં પણ આ તેલોનો ઉપયોગ થાય છે.
પ્ર. બે. પટેલ