શાંતિ-સંશોધન

શાંતિ–સંશોધન

‘જીવો અને જીવવા દો’માં માનતી, માનવીય સમજદારીમાં ઊંડી શ્રદ્ધા ધરાવતી, યુદ્ધકીય અને હિંસક માનસને સદંતર ઉવેખતી વિચારશ્રેણી.

આજે વિશ્વમાં જો કોઈ સૌથી પ્રબળ ઝંખના હોય તો તે શાંતિ માટેની છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી પલક માત્રમાં કરોડોનો સંહાર કરી શકે એટલી શક્તિ મહાસત્તાઓ પાસે એકત્રિત થઈ છે. માનવસંસ્કૃતિ તો ઠીક પણ માનવ માત્રની હસ્તીનો, તેના અસ્તિત્વનો સવાલ ઊઠ્યો છે, ત્યારે માનવહૃદયના ઊંડાણમાંથી એક જ અભીપ્સા ઊઠે છે અને તે શાંતિની, શાશ્વત શાંતિની, પરમ શાંતિની.

શાંતિ-સંશોધન અને શાંતિ-શિક્ષણનો ઊગમ શાંતિ વિશેની આ માંગ અને પ્રબળ ઇચ્છામાંથી થયો છે. પહેલા (1914-1918) અને બીજા (1939-1945) વિશ્વયુદ્ધ વચ્ચેનો ગાળો માત્ર વીસ વર્ષનો રહેવાને કારણે માનવઇતિહાસની એક જ પેઢીને તેમના જીવનમાં બે વિશ્વયુદ્ધો અનુભવવાનો વારો આવ્યો. યુદ્ધોના આ કારમા અનુભવના કારણે 1945માં સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ તથા તેને આનુષંગિક વ્યવસ્થાતંત્રોની રચના કરવામાં આવી; પણ તેમની સ્થાપના પછીનાં વર્ષોમાં શાંતિજાળવણીના મહત્વના કાર્યમાં આ સંસ્થા નાકામયાબ નીવડી, ઠંડું યુદ્ધ વિશ્વભરમાં પ્રસર્યું, તણાવ અને યુદ્ધકીય માનસ ફેલાયું, લશ્કરી કરારોએ સમગ્ર દુનિયાને આવરી લીધી અને નાનાંમોટાં યુદ્ધો ચાલુ રહ્યાં.

1945માં જાપાન સાથેના યુદ્ધનો અંત હીરોશીમા અને નાગાસાકી ઉપર બે અણુબૉમ્બ ફેંકવાથી થયો. પરિણામે વિશ્વના ઇતિહાસમાં પ્રથમ વાર યુદ્ધના સ્વરૂપમાં ધરમૂળથી ફેરફાર થઈ ગયો. મનુષ્યની સંહાર કરવાની અને વિનાશ સર્જવાની તાકાતમાં અનેકગણો વધારો થયો. માત્ર સૈનિકો પૂરતું મર્યાદિત રહેતું યુદ્ધ તો ક્યારનુંય વીસરાઈ ગયું હતું; પરંતુ હવે તે સર્વ અર્થમાં સંપૂર્ણ બન્યું. એક દેશનું બીજા દેશ સાથેનું યુદ્ધ બંને દેશોની સમગ્ર વસ્તીને આવરી લેનારું બન્યું. યુદ્ધ વિશેના જૂના ખ્યાલો હવે રહી શકે એમ ન હતા. વિશ્વરાજકારણના સર્વસ્વીકૃત સાધન તરીકે આજદિન સુધી યુદ્ધનો મહિમા હતો. આ ખ્યાલ ઉપર પહેલી જ વાર પડદો પડી ગયો અને હવે પછી અણુશસ્ત્રો વાપરવા સામે વિશ્વભરમાં મોટો પુણ્યપ્રકોપ જાગ્રત થયો.

1945માં હીરોશીમા અને નાગાસાકી ઉપર અણુશસ્ત્રોના ઉપયોગ પછી આજદિન સુધી, અલબત્ત, આ શસ્ત્રોનો ઉપયોગ થયો નથી; પરંતુ એ પછીના દિવસોમાં અમેરિકા ઉપરાંત બીજાં ચાર રાજ્યોએ  રશિયા, બ્રિટન, ફ્રાન્સ તથા ચીને  અનુક્રમે અણુશસ્ત્રો બનાવવાની તાકાત કેળવી છે. તદુપરાંત અમેરિકા અને રશિયાએ તેમની લડાયક શક્તિમાં એટલો બધો વધારો કર્યો છે કે તેઓ બંને દુનિયાનો અનેક વાર સર્વનાશ કરી શકે તેમ છે. આજે વિશ્વ તેના ઇતિહાસમાં એવા ત્રિભેટે આવી ઊભું છે કે તેની સામે બે  માત્ર બે  વિકલ્પો રહે છે. એક તરફ વિજ્ઞાન અને યંત્રવાદમાં સંશોધનોની હરણફાળના કારણે માનવજીવનનો સર્વાંગી વિકાસ સાધવાની, તેને ઉન્નત અને સમૃદ્ધ બનાવવાની ભરપૂર શક્યતાઓ ઊભી થઈ છે અને તેનો યથાર્થ ઉપયોગ થાય તો સમગ્ર વિશ્વને નંદનવન બનાવી શકાય તેમ છે. તો બીજી તરફ એકાદ નાની ક્ષતિના કારણે, એકાદ અકસ્માતને લીધે કે કોઈ ખોટો નિર્ણય લેવાથી સમગ્ર વિશ્વને સર્વનાશની ગર્તામાં હડસેલી શકાય તેમ છે. સર્વનાશ કે સર્વોદય, શાંતિમય સહઅસ્તિત્વ કે યુદ્ધ દ્વારા સામૂહિક આપઘાત  આ વિકલ્પો વચ્ચે માનવજાતે પોતાનું ભાવિ ઘડવાનું છે. આ પહેલાંના વિશ્વ-ઇતિહાસમાં માનવજાત સમક્ષ કદી આવી નાજુક પળ આવી નથી. યુદ્ધ અને શાંતિનો પ્રશ્ન કોઈ એકાદ નેતા કે કોઈ એક રાષ્ટ્રનો નહિ રહેતાં સમગ્ર વિશ્વ સામેનો સવાલ બની ગયો છે. યુદ્ધ કે શાંતિની પસંદગી વૈશ્વિક ધોરણે કરવાની છે.

આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોતાં યુદ્ધ અને શાંતિની ગંભીરતાનો ખ્યાલ આવી શકે છે. યુદ્ધની ભયાનકતા વધવાની સાથે શાંતિની આવશ્યકતા માનવજીવન માટે એક પ્રાણપ્રશ્ન બની રહી છે. આ સંદર્ભમાં જ શાંતિને વધુ પ્રત્યક્ષ અને વ્યવહારુ બનાવવાની, તેને વધુ વ્યાપક સ્વરૂપે સમજવાની અને તેને સાકાર કરવાની ઇચ્છા વધુ બુલંદ બની છે. શાંતિ માટેની આ યોજનાના એક પરિણામ તરીકે શાંતિ-સંશોધન, શાંતિ-શિક્ષણ અને તેના અનુગામી તરીકે શાંતિ-કાર્યનો વિકાસ થયો છે.

છેલ્લાં પાંચસો વર્ષોના ઇતિહાસ ઉપર નજર નાખીએ તો તેમાં મનુષ્યની વધતી જતી લડાયક શક્તિ અને હિંસાનો વધતો જતો વ્યાપ જોઈ શકાય છે. યુદ્ધોની વધતી જતી સંખ્યા હિંસાના પ્રસારનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપે છે.

વર્ષ	યુદ્ધોની સંખ્યા
1480-1499	9
1500-1599	77
1600-1699	239
1700-1799	781
1800-1899	651
1900-1940	892

બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીનાં વર્ષોમાં 1945થી 1976 દરમિયાન નાનાંમોટાં યુદ્ધો લડાયાં છે અને તે દ્વારા સંહાર પામેલા મનુષ્યોની સંખ્યા બીજા વિશ્વયુદ્ધના સંહારના આંકડાઓથી વધી જાય છે. આ રીતે જોતાં આપણી વચ્ચે બીજા વિશ્વયુદ્ધનું પુનરાવર્તન થઈ ચૂક્યું છે અને 1945 પછીની કહેવાતી શાંતિ માત્ર નામની જ શાન્તિ છે. યુદ્ધોનો દોર પહેલાં હતો તેથી વિશેષ ભયંકર બન્યો છે અને શાંતિ માટે મોટો ખતરો ઊભો થયો છે. આથી પણ વિશેષ દુ:ખદ અને ચિંતાજનક વાત એ છે કે આ 120 યુદ્ધોમાં છ સિવાયનાં બધાં જ યુદ્ધો ત્રીજી દુનિયામાં લડાયાં છે. યુદ્ધોની સંખ્યા 198283 સુધી ગણવામાં આવે તો તેમની સંખ્યા સારી પેઠે વધી જવા સંભવ છે. ત્રીજી દુનિયામાં લડાયેલાં આ યુદ્ધોમાં પશ્ચિમના ઔદ્યોગિક વિકસિત દેશોએ 6 વખત અને ત્રીજી દુનિયાના દેશોએ 17 વખત હસ્તક્ષેપ કર્યો હતો. અમેરિકાના બ્રુકિંગ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન, વૉશિંગ્ટન તરફથી કરવામાં આવેલા અભ્યાસ પ્રમાણે ઉપર દર્શાવેલા સમયગાળા દરમિયાન અમેરિકાએ 215 વાર લશ્કરી ચેષ્ટાઓ કરી હતી અને રશિયાને 195 વખત લશ્કરી પરચો બતાવ્યો હતો.

દુનિયાનો વાર્ષિક લશ્કરી ખર્ચ આજે 600 અબજ ડૉલરને આંબી ગયો છે. આ પહેલાં 1980માં તે આંકડો 500 અબજનો હતો, જે અલ્પ-વિકસિત દેશોમાં અત્યાર સુધી પૈસાનું કુલ રોકાણ કરવામાં આવ્યું તેને પહોંચી જાય છે. અલ્પવિકસિત દેશોને વિદેશી સહાય રૂપે જે નાણાકીય મદદ આપવામાં આવી છે તેના કરતાં લશ્કરી ખર્ચનો આ આંકડો 20 ગણો વધારે છે. લશ્કરી કે સંરક્ષણખર્ચ અને વિકાસ માટેના ખર્ચ વચ્ચેનો આ મોટો તફાવત આજની દુનિયાની સિકલ સારી રીતે પ્રગટ કરે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, 1900ની સાલથી આજ સુધીમાં લશ્કરી ખર્ચમાં 30ગણો વધારો નોંધાયો છે. આજની દુનિયાનો લશ્કરી ખર્ચ દર મિનિટે 10 લાખ ડૉલર જેટલો છે. આ ભયંકર ખર્ચ દક્ષિણ અમેરિકાના બધા જ દેશોની કુલ રાષ્ટ્રીય આવક જેટલો અગર તો આફ્રિકા અને દક્ષિણ એશિયાના 1.3 અબજ લોકોની કુલ રાષ્ટ્રીય આવક જેટલો થઈ જાય છે. દુનિયાનો લશ્કરી ખર્ચ દુનિયાની કુલ આવકના 6 % જેટલો છે.

દુનિયાભરનાં લશ્કરોની કુલ સંખ્યા આજે 5 કરોડ જેટલી થાય છે, (સીધી કે આડકતરી રીતે લશ્કરી સેવાઓ આપનારા બધાંનો તેમાં સમાવેશ કરીને) આ સંખ્યામાં 1960થી 30 % અને 1970થી 10 % જેટલો વધારો નોંધાયો છે. વિશેષ વિગતે તપાસીએ તો ઉત્તર આટલાન્ટિક કરારો અને વૉર્સો કરારોના દેશોનાં લશ્કરો વિશ્વભરનાં લશ્કરોના 40 % થાય છે. ચીન 17 % સૈન્યો ધરાવે છે અને એશિયા, આફ્રિકા તથા લૅટિન અમેરિકા સંયુક્ત રીતે 38 % જેટલાં લશ્કરો ધરાવે છે.

એક ગણતરી મુજબ વિશ્વભરનું લશ્કરી ખર્ચ દર વર્ષે 6 %ના દરે વધતું રહ્યું છે. ઈ. સ. 2006ની સાલ સુધીમાં જો આ પ્રમાણે વધારો ચાલુ રહેવાનો હોય તો ખર્ચનો આંકડો 2,006 અબજ ડૉલર સુધી પહોંચે તેવો પૂરો સંભવ છે.

બિનજોડાણવાદની પાંચમી શિખર પરિષદને સંબોધતાં ભારતના પૂર્વ વડાપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીના શબ્દોમાં કહીએ તો, ‘‘દિવસે દિવસે ને ઘડીએ ઘડીએ, પરમાણુ શસ્ત્રાસ્ત્રોથી સંહાર ને વિધ્વંસક શક્તિ વધતી જાય છે. પરમાણુ શસ્ત્રોથી સુસજ્જ વિમાનવાહક જહાજ ઉપર 400 કરોડ ડૉલર જેટલો ખર્ચ આવે છે, જે 53 દેશોના કુલ રાષ્ટ્રીય ઉત્પાદનથી પણ વધુ છે. નાગની ફેણ ફેલાઈ રહી છે. માનવજાતિ ભયભીત બનીને નાગ ડંખ મારશે નહિ એવી નિરર્થક આશામાં એની તરફ જોઈ રહી છે. ભૂતકાળમાં ક્યારેય આ પૃથ્વી ઉપર મૃત્યુ અને ભયનું આટલું મોટું સામ્રાજ્ય ફેલાયું ન હતું……….. પરમાણુયુદ્ધથી આપણે અલિપ્ત રહીએ તોપણ તેમાંથી નિષ્પન્ન થતો રેડિયો-ઍક્ટિવ ઉત્સર્ગ રાષ્ટ્રીય સરહદોને માન નહિ આપે અને યુદ્ધ કરનારા તથા અલિપ્તોમાંથી કોઈ પણ એનાં વિકરાળ પરિણામોથી બચી શકશે નહિ. પરમાણુશસ્ત્ર તથા બીજાં રાક્ષસી હથિયારોનું આગમન આપણામાં અત્યંત ભયભીત ચિંતાઓ સર્જ્યા વિના રહી શકે નહિ તેથી શાંતિ સાથે આપણે વધુ મજબૂત રીતે સંકળાઈએ છીએ.’’ એકમેકની સામે વ્યૂહાત્મક સરસાઈ સાધવાની ગાંડી હરીફાઈના કારણે આજની બંને મહાસત્તાઓ વધુ ને વધુ ભયાનક શસ્ત્રો પેદા કર્યે જાય છે. આજદિન સુધીના માનવ-ઇતિહાસે એક વાત ફરી ફરીને પુરવાર કરી છે અને તે એ કે જ્યારે જ્યારે શસ્ત્રોની સંખ્યામાં અનહદ વધારો થયો છે ત્યારે યુદ્ધની સંભાવનામાં વધારો નોંધાયો છે અને યુદ્ધો થયાં છે. મર્ફી નામના એક વિદ્વાને નોંધ્યું છે કે કોઈ પણ વ્યવસ્થાતંત્રમાં જો કોઈ વાર ભૂલચૂક થવાનો સંભવ હોય તો કોઈક વાર એવી ભૂલ અચૂક થઈ જાય છે. આ પ્રકારની સંભાવના સાચી હોય તો કોઈ પણ કારણે ક્યાંક પણ ભૂલ કે અકસ્માત થવાનો પૂરો સંભવ રહે છે અને એમ થતાં યુદ્ધ ફાટી નીકળે તો નવાઈ નહિ. બંને મહાસત્તાઓ વચ્ચેની પરિસ્થિતિનું વર્ણન કરતાં અમેરિકાના વૈજ્ઞાનિક ઑપનહાઇમરે તેમને એક જ બાટલીમાં ભરાયેલા બે ઝેરી વીંછી સાથે સરખાવ્યા છે.

હિંસાની વધતી જતી માત્રા અને તેનો વિસ્તરતો વ્યાપ, લડાયક શસ્ત્રોની સંહારશક્તિમાં થઈ રહેલો સતત વધારો, માનવ-અસ્તિત્વ ઉપર તોળાઈ રહેલો ભય અને વિકાસના ભોગે સંરક્ષણ પાછળ ખર્ચાઈ રહેલાં અઢળક નાણાં શાંતિ-સંશોધનના ક્ષેત્રની અગત્ય અને પ્રસ્તુતતા પ્રબળતાથી સૂચવે છે.

આજે યુરોપના ઘણા દેશોમાં અને અમેરિકામાં શાંતિ માટેની ચળવળો જોરશોરથી શરૂ થઈ છે. ગમે ત્યારે આકસ્મિક રીતે આવી પડનાર ભયંકર યુદ્ધના ઓળા સમગ્ર દુનિયા ઉપર ઊતરી પડ્યા છે. જગતના એક ખૂણે કે અંતરિક્ષમાં કોઈ પણ જગાએ એકાદ નાનો અકસ્માત યુદ્ધ શરૂ કરવા માટે પૂરતો છે.

સૈકાઓ જૂના ઇતિહાસમાં માનવજાતે શાંતિનો આદર્શ સેવ્યો છે. આપણે જેને ‘શાંતિ’ કહીએ છીએ, તેને લૅટિનમાં ‘પાક્સ’ (Pax) અને રશિયનમાં ‘મીર’ કહેવામાં આવે છે.

પરંતુ શાંતિને સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય સ્વરૂપે જોવાનું, વ્યાખ્યાયિત કરવાનું અને તેને એક વિભાવના તરીકે દર્શાવવાનું અને મૂલવવાનું તો 1945 પછી જ શરૂ થયું છે. આમ થવાનું મુખ્ય કારણ મનુષ્યે હસ્તગત કરેલી હિંસાની પરાકાષ્ઠા. પરમાણુ-શસ્ત્રોએ માનવ-ઇતિહાસમાં નવા યુગની શરૂઆત કરી છે. સમગ્ર વિશ્વનો નાશ કરવાની શક્તિ મેળવ્યા પછી વિશ્વશાંતિનો ખ્યાલ પ્રબળ બન્યો છે.

માનવ-અસ્તિત્વ અને સલામતીના ઊભા થતા પ્રશ્નોના વિકાસનો પ્રશ્ન અતૂટ રીતે સંકળાયેલો છે. પોતપોતાની સલામતીની શોધમાં મહાસત્તાઓએ સમગ્ર વિશ્વની સામે ખતરો ઊભો કર્યો છે. ત્રીજી દુનિયાના વિકાસનો પ્રશ્ન ઉવેખાઈ રહ્યો છે અને વિકસિત દેશો અને અલ્પવિકસિત દેશો વચ્ચેનો જીવનધોરણનો તફાવત દિવસે દિવસે વધી રહ્યો છે. મહાસત્તાઓ વચ્ચે ચાલતી સાઠમારીનાં દૂરગામી પરિણામો સૌને ભોગવવાં પડે છે; કારણ કે ઉચ્ચ કક્ષાએ ચાલતી શસ્ત્રદોટ અને ગળાં કાપતી હરીફાઈના છાંટા સમગ્ર વિશ્વમાં ઊડે છે, લશ્કરી મદદના ઓઠા નીચે સલામતીની આંધળી દોટ વિશ્વવ્યાપી બની છે અને આપસઆપસની લડાઈઓ ત્રીજા વિશ્વને ઘેરી વળી છે. ભારત જેવા દેશ માટે વિકાસનો પ્રશ્ન જીવનમરણનો છે. તેના ઉપર ભારતનું ભાવિ અવલંબે છે. ભારત માટે જે વિકાસ ઇષ્ટ અને અપેક્ષિત છે તે ત્યારે જ સંભવી શકે જ્યારે શાંતિ જળવાઈ રહે અને વિકાસ ઉપર ભારત પોતાનું ધ્યાન અવિભાજ્ય રીતે કેન્દ્રિત કરી શકે. શાંતિ એ વિકાસની પહેલી પૂર્વશરત છે.

માનવ-અધિકારની ષ્ટિએ પણ આ પ્રશ્ન વિચારવા જેવો છે. સાધારણ રીતે પૃથ્વી ઉપર રહેતા પ્રત્યેક મનુષ્યને પોતાનું જીવન ટકાવી રાખવાનો – પોતાના અસ્તિત્વનો – જીવનનો અધિકાર છે. આજે અણુશસ્ત્રોના યુગમાં આ સર્વસાધારણ અને મૂળભૂત અધિકાર જોખમમાં મુકાયો છે. અણુશસ્ત્રો દ્વારા લડાતા યુદ્ધમાં કોની, ક્યારે, કેવી દુર્દશા થશે તેની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે. આજે મનુષ્યનું જીવન – મનુષ્યની જીવાદોરી  મનુષ્યના હાથમાં નથી. ગમે ત્યારે એક છમકલાના કારણે પણ મોટો દાવાનળ સળગી ઊઠે તેવી શક્યતા નકારી શકાય તેમ નથી. આ સંજોગોમાં મનુષ્યનું ભાવિ અને મનુષ્યના મૂળભૂત અધિકારો પહેલી જ વાર વિશ્વવ્યાપી ભયથી ચોતરફ ભીંસાઈ રહ્યાં છે.

મહાસત્તાઓ એકમેકની ઉપર નજર રાખવા તથા જાસૂસી કરવા આકાશમાં ઉપગ્રહો તરતા મૂકી રહી છે. આ ઉપગ્રહોમાં રાખવામાં આવેલા કૅમેરા ઝીણામાં ઝીણી વિગતોના ફોટા પાડી શકે છે. દેશની સરહદો, તેની પ્રાદેશિક અખંડિતતા, તેનું સાર્વભૌમત્વ – આ સર્વ આજે ભેદાઈ રહ્યાં છે. મહાસત્તાઓના વિશ્વવ્યાપી બનતા ભરડામાં સમગ્ર પૃથ્વી, તેનો પ્રત્યેક દેશ, બધા જ સમુદ્રો તથા તેના પેટાળમાં રહેલી અઢળક સાધન-સંપત્તિ – બધું જ સમાવી લેવામાં આવ્યું છે.

વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જેને ત્રીજી દુનિયા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે એકીસાથે બહુવિધ કસોટીમાંથી પસાર થઈ રહી છે. તેને ગૂંગળાવતી વિવિધ ભીંસમાં આ ત્રણ પરિબળો વિશ્વવ્યાપી ગણાવી શકાય : (1) પૂર્વ (રશિયા) અને પશ્ચિમ (અમેરિકા) વચ્ચેની તંગદિલી, ઠંડું યુદ્ધ, શસ્ત્રોની ગળાકાપ હરીફાઈ અને ત્રીજા વિશ્વમાં પ્રવેશ મેળવવાની તેમની અદમ્ય ઇચ્છા. (2) ઉત્તર, એટલે કે વિકસિત દેશો અને દક્ષિણ એટલે અલ્પવિકસિત દેશો વચ્ચેના ઊભા થયેલા પ્રશ્નો. સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ તથા તેની અનેકવિધ સંસ્થાઓમાં આ પ્રશ્નો ચર્ચાયા હોવા છતાં તેમજ આ પ્રશ્નોની અગત્ય સ્વીકારાયા છતાં દુનિયા તેના ઉકેલની નજીક જઈ શકી નથી. આજનો આ યુગપ્રશ્ન છે અને તે અંગે વહેલા યા મોડા કોઈક ઉકેલ શોધવાની તાતી જરૂર છે. (3) છેલ્લે, વિકાસ સાધવા ઇચ્છતા પ્રત્યેક દેશની અંદર પ્રગતિશીલ અને અવરોધક પરિબળો વચ્ચેનું દ્વન્દ્વ શમ્યું તો નથી જ પણ વધુ વિકરાળ સ્વરૂપે દેખા દઈ રહ્યું છે. વિકાસની વ્યૂહરચનાના સિદ્ધાંતો આ દ્વન્દ્વનું નિરસન કેમ કરવામાં આવશે તેના ઉપર રહે છે.

આ ત્રિવિધ ભીંસની સાથે સાથે વિશ્વની સમક્ષ આજે બે – માત્ર બે જ  વિકલ્પો ખુલ્લા છે : કાં વિશ્વની મહાસત્તાઓ વધુ ને વધુ ભયંકર શસ્ત્રો ખડક્યે જાય, પૃથ્વીની સાધનસંપત્તિ વેડફે અને છેલ્લે એકાદ અકસ્માતના કારણે સમગ્ર વિશ્વને સર્વનાશની ગર્તામાં ધકેલી દે, અગર તો સહકારના વાતાવરણમાં સંરક્ષણના સવાલને નિ:શસ્ત્રીકરણની દિશામાં વાળે અને પૃથ્વીની મર્યાદિત સાધનસામગ્રીને બચાવે, અને દૂષિત બનતા જતા વાતાવરણને બગડતું અટકાવે, દુનિયાના 2/3 જેટલા લોકોની ભૂખ-તરસને નિવારે અને તેમની નિરક્ષરતા નાબૂદ કરીને વિશ્વશાંતિના માર્ગે વાળે. ગાંધીજી અને વિનોબાની આર્ષવાણી ટાંકીએ તો વિશ્વની સમક્ષ સર્વનાશ અને સર્વોદય આ બે જ વિકલ્પો છે.

દેખીતી રીતે જ શાંતિ-સંશોધનનો વિષય આ પ્રશ્નોનો અભ્યાસ કરે છે, તેના ઉકેલ માટે સૂચનો કરે છે અને વિશ્વને માટે સાચી દિશા કઈ છે તેનો નિર્દેશ કરે છે.

પણ શાંતિની શોધમાં મનુષ્યે અશાંતિનાં મૂળ શોધવાનાં છે અને અશાંતિના મૂળમાં હિંસા રહેલી છે. આથી શાંતિ-સંશોધનનો એક રસ્તો હિંસાને સમજવાનો, તેનાં કારણો તપાસવાનો અને તેને કઈ કઈ રીતે દૂર કરી શકાય તે જોવાનો છે. હિંસા-અહિંસાનો પ્રશ્ન છેડતાં જ ગાંધીજી અને એમનું આ વિષયમાંનું ભવ્ય પ્રદાન નજરે તરી આવે છે. પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સ્વરૂપે, જડ કે સૂક્ષ્મ રૂપે જ્યાં જ્યાં હિંસા ચાલતી હોય તેની સામે ગાંધીજીએ પોતાની સર્વ શક્તિ કામે લગાડી હતી.

નાનામાં નાની હિંસા તેમને માટે ત્યાજ્ય હતી. હિંસા અંગેની તેમની વ્યાપક સમજને કારણે તેમણે શોષણમાત્રને હિંસા કહી. સંસ્કૃતની જાણીતી ઉક્તિ(જ્યાં જ્યાં ધુમાડો છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે.)ની માફક જ્યાં જ્યાં શોષણ છે ત્યાં ત્યાં હિંસા છે. આથી અહિંસક સમાજ એટલે શોષણવિહીન સમાજ એમ તેમણે પ્રતિપાદિત કર્યું. બ્રિટનનો ભારત ઉપર કબજો હિંસાનું એક વિરાટ, વિકરાળ સ્વરૂપ હતું; કારણ કે તેમાં માણસનું માણસ ઉપરનું અજુગતું સ્વામિત્વ હતું. આ પ્રકારનું શોષણ શોષણ કરનાર તેમજ શોષિત બંનેનું જીવન ખરાબ કરે છે, માટે તે અહિતકર છે. ગાંધીજીનું જીવનકાર્ય બ્રિટિશ સલ્તનતને દૂર કરવામાં પરિમિત ન હતું, તેમની પરમ ઇચ્છા તો ભારતમાં અને ભારત દ્વારા સમગ્ર દુનિયામાં અહિંસક સમાજની રચના કરવાની હતી. આ દૃષ્ટિએ જોતાં શાંતિ-સંશોધનના કાર્યમાં ગાંધીજીનું પ્રદાન અને તેના મૂલ્યાંકનનો સહેજે સમાવેશ થાય છે.

શાંતિ-સંશોધનના કાર્યને વેગવંતું બનાવવામાં સૌથી મોટો ફાળો જો કોઈ એક વ્યક્તિનો હોય તો તે જોહાન ગાલ્ટુંગનો છે, તેમાં શંકા નથી. બીજી પણ એટલી જ અગત્યની વાત એ છે કે ગાલ્ટુંગનું પ્રથમ પુસ્તક ગાંધીજી ઉપર લખાયેલું છે. હિંસા અને અહિંસાના પ્રશ્ન વિશે ગાલ્ટુંગનું પ્રદાન એટલું મૂળભૂત છે કે શાંતિ-સંશોધનનો કોઈ પણ અભ્યાસી તેની અવગણના કરી શકે તેમ નથી. ગાલ્ટુંગની ષ્ટિએ હિંસાના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર છે : (1) પહેલા પ્રકારની હિંસા પ્રત્યક્ષ હિંસા છે કે જેમાં એક વ્યક્તિ કે સમુદાય બીજી વ્યક્તિ કે સમુદાય ઉપર હિંસાનું આચરણ કરે છે અને તેને આક્રમણનો ભોગ બનાવે છે. આ હિંસા નજરે જોઈ શકાય તેવી હિંસા છે. (2) પણ બીજા પ્રકારની હિંસા તે પરોક્ષ રીતે ચાલતી હિંસા છે, જે નરી નજરે દેખાતી નથી. હિંસાનો આ સૂક્ષ્મ પ્રકાર છે, જેમાં એક વ્યક્તિ કે સમુદાય બીજી વ્યક્તિ કે સમુદાયનો ગેરઉપયોગ કરે છે અને તેનું શોષણ કરે છે. આ પ્રકારની સૂક્ષ્મ રીતે ચાલતી હિંસા, વ્યક્તિ કે સમુદાયનું લોહી ચૂસતી, તેનો વધુ પડતો ગેરઉપયોગ કરનારી હિંસા છે, જેના મૂળમાં શોષણ રહેલું છે. અહીં ગાલ્ટુંગ અને ગાંધીજીના અભિગમ વચ્ચેનું સામ્ય જોઈ શકાય છે. ગાલ્ટુંગ હિંસાના જે બે પ્રકાર સૂચવે છે તેમને (1) સીધી કે પ્રત્યક્ષ હિંસા અને (2) પરોક્ષ કે સામાજિક હિંસા એમ વર્ણવી શકાય. આ બીજા પ્રકારની હિંસા માટે ગાલ્ટુંગ ‘સ્ટ્રક્ચરલ વાયોલન્સ’ એવો શબ્દપ્રયોગ કરે છે. એટલે કે આ હિંસા સમાજના કલેવરમાં, તેના બંધારણમાં વ્યાપેલી હિંસા છે. જ્યાં સુધી આ બંને પ્રકારની હિંસા દૂર ન થાય ત્યાં સુધી શાંતિની સ્થાપના શક્ય નથી.

હિંસા અંગેના પ્રચલિત ખ્યાલમાં મન, વચન તથા કર્મથી હિંસા ન થાય – ન થવી જોઈએ – એવો રહ્યો છે; પરંતુ જોહાન ગાલ્ટુંગ હિંસાને વિશાળ સંદર્ભમાં જોવા પ્રયત્ન કરે છે. તેના કહેવા પ્રમાણે પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતામાં રહેલી સુષુપ્ત શક્તિઓને જગાડવાનો, બહાર લાવવાનો પ્રયત્ન કરતો હોય છે. આ પ્રમાણેની તક સૌને સુલભ અને સુપ્રાપ્ય હોવી જોઈએ. સૌને સમાન તકની દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો જે કોઈને તેમ કરવામાં એક યા બીજા કારણથી રુકાવટ આવે તેટલે અંશે સમાજમાં પ્રત્યક્ષ છે કે પરોક્ષ હિંસા ચાલે છે તેમ કહી શકાય. કોઈ પણ કારણથી ઊભી થતી વંચિતતા અને તે દ્વારા વિકાસની શક્યતા મૂરઝાતી હોય તો તેટલા પ્રમાણમાં સમાજમાં હિંસા ચાલી રહી છે તેમ કહી શકાય.

જેમ આજની કળી કાલે પુષ્પ બને, જેમ નાનો છોડ વૃક્ષ બને તેમ ભીતરમાં રહેલી શક્યતાઓ ખીલી શકે તે પ્રકારનું વાતાવરણ જેટલે અંશે ન હોય તેટલે અંશે હિંસા પ્રવર્તે છે તેમ કહી શકાય.

ગાલ્ટુંગના કથન પ્રમાણે શાંતિ નકારાત્મક નથી. એટલે કે માત્ર હિંસાને દૂર કરવાથી શાંતિ – સાચા અર્થની શાંતિ – જન્મી શકતી નથી. જ્યારે સમાજ ન્યાયના પાયા ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થયેલો હોય, જ્યારે તેમાંથી શોષણ નાબૂદ થયું હોય, જ્યારે તેમાંથી બંને પ્રકારની હિંસા અશ્ય થઈ હોય ત્યારે જ સાચી શાંતિ શક્ય છે.

હિંસાનો વધારે વ્યાપક વિચાર કરીએ તો માત્ર સામાજિક ધોરણની સાથોસાથ માનવીના કુદરત સાથેના સંબંધોનો પણ વિચાર કરવો ઘટે. અહીં પશ્ચિમની સંસ્કૃતિઓએ સ્વીકારેલી ફિલસૂફી એ છે કે માનવી કુદરતનાં રહસ્યો પામીને તેના ઉપર સ્વામિત્વ દાખવી શકે છે. કુદરત માણસના માટે છે, મનુષ્ય કેન્દ્રસ્થાને રહેલો છે તે એટલી હદે કે કુદરતની સર્વસંપત્તિ, સાધનસામગ્રી મનુષ્યની સેવા કરવા માટે છે. માનવી કુદરતનો ભાગ નથી પણ તેની ઉપર પ્રભુત્વ જમાવી શકનાર એક શક્તિશાળી જીવ છે. પશ્ચિમની આ ફિલસૂફીના આધારે ત્યાં વિજ્ઞાન અને યંત્રવિજ્ઞાનનો ફેલાવો થયો છે. પરિણામે આજે એવો દિવસ આવ્યો છે જ્યારે કુદરતનાં સાધન-સંપત્તિનો મોટે ઉપાડે નાશ થયો છે અને તેના ઝરા સુકાવા લાગ્યા છે. પશ્ચિમે અપનાયેલી જીવનશૈલીએ બે પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે : એક તો જીવસૃષ્ટિ અને તેમાં સાધનસંપત્તિનો વિનાશ થયો છે. તો બીજી તરફ વિજ્ઞાન અને યંત્રવિદ્યાની હરણફાળે માનવજીવનમાં પ્રદૂષણ ફેલાવ્યું છે. શાંતિ-સંશોધનમાં આ બંને દૂષણોનો અભ્યાસ અનિવાર્ય બને છે, કારણ કે માનવીને કુદરત ઉપર હિંસા આચરવાનો-અત્યાચાર કરવાનો અધિકાર નથી. કુદરતી સાધન-સંપત્તિનો વિવેકહીન દુર્વ્યય માનવીના જીવન માટે ઘાતક છે અને અશાન્તિનો ફેલાવો કરનાર છે. આથી જ શાંતિ-સંશોધનમાં આના વિશે ચિન્તા સેવવામાં આવે છે.

શાંતિ-સંશોધનની બે-ત્રણ વિશિષ્ટતાઓ તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરવો જરૂરી છે : જો વર્તમાન સમાજમાં એક યા બીજા પ્રકારની હિંસા ચાલુ રહેતી હોય તો શાંતિ-સંશોધનની દૃષ્ટિ ‘જે છે’ તેનાથી વધારે સારા સમાજની રચના કરવા તરફ દેખીતી રીતે જ રહેતી હોય છે. ‘શું છે’ની સરખામણીમાં ‘શું હોવું જોઈએ’ અગર તો ‘શું હોવું જરૂરી છે’ તે પ્રત્યે તે સજાગ છે અને આમ થતાં આપોઆપ શાંતિ-સંશોધનનો વિષય મૂલ્યનિષ્ઠ બની રહે છે. મૂલ્યો પ્રત્યેની જાગૃતિ, તેમની જાળવણી અને તેમની પ્રતિષ્ઠા તે શાંતિ-સંશોધન અને તેને લગતા બધા અભ્યાસોની પ્રાથમિક લાક્ષણિકતા છે.

આ વિષયની બીજી વિશિષ્ટતા એ છે કે ભૂતકાળ અને વર્તમાનકાળનો અભ્યાસ કરીને તે ભાવિનો ઇશારો આપે છે. સમાજમાં જે વલણો અને પરિબળો અત્યારે કામ કરી રહ્યાં છે તે વણથંભ્યાં રહે, તેમનું કોઈ નિયમન ન થાય તો કેવા પ્રકારના ભાવિ તરફ તે માનવજીવનને ઘસડી જાય તેનો અભ્યાસ કરવો એ પણ તેનું એક આગવું અંગ છે. આમ, તે એક તરફ મૂલ્યનિષ્ઠ છે તો બીજી બાજુ તે ભાવિ-પ્રધાન છે. ભાવિના ભીતરમાં ડોકિયું કરવાનો તે પ્રયાસ કરે છે અને માનવજીવનના હિતમાં જે કરવા જેવું છે તેનું માર્ગદર્શન આપે છે.

છેલ્લે, શાંતિ-સંશોધનનો સમગ્ર અભિગમ વૈશ્વિક છે. આજે માનવીની સામે ઊભા થયેલા ગંભીર પ્રશ્નો જેવા કે, વસ્તી-વિસ્ફોટ, ઊર્જાનો પ્રશ્ન, કુદરતી સાધનસામગ્રીની વધતી જતી અછત, પ્રદૂષણ, વિકસિત દેશ અને અલ્પવિકસિત દેશો વચ્ચેની અસમાનતામાં થઈ રહેલો વધારો, વિકાસના પ્રશ્નો, દેશોની વચ્ચે તેમજ દેશોના આંતરિક જીવનમાં વધતી જતી અસમાનતા, બેકારી, ગરીબી, ભૂખમરો, નિરક્ષરતા, સંરક્ષણના નામે થતો ગંજાવર આર્થિક ખર્ચ, શસ્ત્રદોટ અને નિ:શસ્ત્રીકરણ – જેવા આ બધા પ્રશ્નો રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ હલ થઈ શકે તેવા નથી. તેના માટે જાગતિક ધોરણે, સહકારના પાયા ઉપર મોટો પુરુષાર્થ કરવો જરૂરી બન્યો છે. શાંતિ-સંશોધન આ સર્વ પ્રશ્નોનો તેના વૈશ્વિક સંદર્ભમાં અભ્યાસ કરે છે અને તેમને હલ કરવા માટેના રસ્તાઓ સૂચવે છે.

આ રીતે જોતાં આ વિષયનો વ્યાપ કેટલો વિશાળ છે તેની સહેજે કલ્પના થઈ શકે છે. માનવજીવનને સંતાપ આપતા, તેને મૂંઝવતા બધા જ પ્રશ્નોને તેમાં આવરી લેવામાં આવે છે. આથી દેખીતી રીતે જ તે કોઈ એક વિષયની મર્યાદામાં રહી શકે તેમ નથી. તેમાં રાજ્યશાસ્ત્રનો મોટો અંશ છે. પરંતુ માનસશાસ્ત્ર, નૃવંશશાસ્ત્ર કે અર્થશાસ્ત્રનો ફાળો પણ જેવોતેવો નથી. આ બધાંની સાથે પદાર્થવિજ્ઞાન, રસાયણશાસ્ત્ર, બલકે વિજ્ઞાનના બધા જ વિષયો અને યંત્રવિદ્યાનો ઉપયોગ પણ આ વિષયમાં સ્થાન પામે છે. ટૂંકમાં, માનવજીવનને ઉન્નત કરવામાં, તેનો અભ્યુદય સાધવામાં, તેને વધુ ઉજ્જ્વળ બનાવવામાં જે કોઈ વિષય જ્યારે પણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય તો તેનો ઉપયોગ કરવામાં શાંતિ-સંશોધન તૈયાર છે. અમેરિકી સમાજશાસ્ત્રી કેનેથ બોલ્ડિંગે સાચું જ કહ્યું છે કે, શાંતિ-સંશોધનનો વિષય માનવજીવનના ઉદ્ધાર માટેનો વિષય છે.

શાંતિ-સંશોધનનું ફલક વિશ્વવ્યાપી છે. તેના વ્યાપની કોઈ સીમા નથી. આ છતાં તેના કેન્દ્રમાં મનુષ્ય છે. મહાભારતકારે સાચું જ કહ્યું છે કે न मानुषात् श्रेष्ठतरं हि किंचित् – મનુષ્યથી વધારે ઊંચું કે મોટું કાંઈ નથી. માનવીનું મનુષ્યત્વ ખીલે, વિકસે અને તે તેનો આત્મસાક્ષાત્કાર સાધી શકે એ પ્રકારનું સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય જીવન રચવામાં આવે તે શાંતિ-સંશોધનની નેમ છે. વિજ્ઞાન અને યંત્રવિદ્યાઓ માનવીના હિતમાં કાર્ય કરે એ પ્રકારની યોજના તેમાં અભિપ્રેત છે.

શાંતિ-સંશોધનના વિચારોમાં જેમ આગળ વધીએ છીએ તેમ તેમ ગાંધી-વિચારની શ્રેષ્ઠતા, તેની પ્રસ્તુતતા, તેના વિશ્વવ્યાપી અંગીકારના વિચારો સ્વાભાવિક રીતે જ સ્ફુરે છે. આવતી કાલના વિશ્વઘડતરમાં ગાંધી-વિચારનો ફાળો બહુ મોટો અને કદાચ મુખ્ય રહેવા પામે તો નવાઈ નહિ.

શાંતિ-સંશોધન અંગેના અભ્યાસો જ્યારે શરૂ થયા ત્યારે તેનું એક સ્વરૂપ સંઘર્ષનિવારણ તરીકે બહાર આવ્યું હતું. ખાસ કરીને પશ્ચિમના દેશો અમેરિકા, ઇંગ્લૅન્ડ વગેરેમાં. તેનો આ પ્રકાર વધારે વિસ્તારથી હાથમાં લેવાયો હતો. કેનેથ બોલ્ડિંગે આ દિશામાં પહેલ કરી હતી અને તેમના પ્રયત્નથી ‘સંઘર્ષનિવારણ’ (conflict resolution) એ નામનું વિદ્વત્તાભર્યું સામયિક શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જે આજે પણ વિષયની માવજત કરી રહ્યું છે. પરંતુ આ અભિગમની એક મર્યાદા એ હતી કે તેમાં વિશ્વ-રાજકારણ કે વિશ્વ-અર્થકારણમાં પરિવર્તન લાવવા વિશે ઓછો વિચાર કરવામાં આવતો હતો. મોટેભાગે તેમાં ‘જૈસે થે’ની સ્થિતિમાં સંઘર્ષ-નિવારણ માટેનો પ્રયત્ન કરવાનો રહેતો.

મુખ્યત્વે અમેરિકામાં શરૂ કરવામાં આવેલા આ અભિગમને યુરોપીય શાંતિ-ચાહકોએ સ્વીકાર્યો નથી. ખાસ કરીને સ્વીડન-નૉર્વે અને જર્મનીમાં જે નવો ઉન્મેષ પ્રગટ થયો તેમાં શાંતિની પૂર્વશરત તરીકે સામાજિક-આર્થિક-રાજકીય પરિવર્તનને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું. તેમાં પણ ત્રીજી દુનિયામાં વસતા દેશો માટે તો આ રીતે વિચાર કરવાનું લગભગ અનિવાર્ય બની ગયું. શાંતિ માટેની પહેલી પૂર્વશરત સંસ્થાનવાદ નામશેષ થાય તે હતું અને એક વાર તે નેમ હાંસલ થાય ત્યારપછી વિશ્વ-અર્થકારણમાં ધરમૂળથી ફેરફાર થાય તે આવશ્યક હતું. ‘નૂતન આંતરરાષ્ટ્રીય આર્થિક વ્યવસ્થા’ આ દૃષ્ટિએ શાંતિ માટેનું પહેલું પગથિયું હતું. આમ, સંઘર્ષ-નિવારણ માત્ર ઉપરછલ્લા પ્રયત્નથી શક્ય બને તેમ ન હતું. તેને માટે સમગ્ર આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થામાં પરિવર્તન લાવવાની જરૂર હતી. આ પરિવર્તનના સંદર્ભમાં જ ઉત્તર-દક્ષિણ એટલે કે વિકસિત રાષ્ટ્રો અને અલ્પવિકસિત રાષ્ટ્રોની વચ્ચે મંત્રણાઓ જરૂરી બની છે.

શાંતિ-સંશોધનની દૃષ્ટિએ વિશ્વના ધોરણે આજે જે અસમાનતા જોવા મળે છે તે શાંતિ માટે વિઘાતક છે. આજે વિશ્વની 25 % જેટલી વસ્તી જે વિકસિત દેશોમાં રહે છે તેમની પાસે વિશ્વની 75 % જેટલી સાધનસંપત્તિ છે. આથી ઊલટું, મુખ્યત્વે દક્ષિણમાં વસતા દેશો(ઑસ્ટ્રેલિયા અને ન્યૂઝીલૅન્ડ બાદ કરતાં)ની વસ્તી 75 % હોવા છતાં તેઓ તેમનો ગુજારો માત્ર 25 ટકા જેટલી સાધન-સંપત્તિથી ચલાવી રહ્યા છે. આ અસમાનતા, અન્યાય વિશ્વ સામેનો મોટો પ્રશ્ન છે. આપણે આગળ જોયું છે તે પ્રમાણે, શાંતિ-સંશોધનનો અભિગમ વૈશ્વિક અભિગમ છે. તે જ પ્રમાણે દુનિયાને મૂંઝવતા બીજા ઘણા પ્રશ્નો છે; જેવા કે, વસ્તી-વિસ્ફોટ, ભૂખમરો, અલ્પવિકાસ અને અતિ-વિકાસ, વિજ્ઞાન, યંત્રવાદ તેમજ ઊર્જાનો પ્રશ્ન, પૃથ્વીની સાધન-સંપત્તિ માટે સહ્ય બને તેવા વિકાસના માર્ગો, માનવીની મૂળભૂત જરૂરિયાતો; જેવી કે ખોરાક, પાણી, કપડાં અને મકાન; જરૂરી શિક્ષણ અને તંદુરસ્ત રહી શકાય તેવી જીવનશૈલી અને તે માટેની જરૂરી સુવિધાઓ; માનવીના જીવન માટેની આંતરિક તેમજ બાહ્ય જરૂરિયાતો વગેરે. આ અને તેમને આનુષંગિક એવા પ્રશ્નો વૈશ્વિક છે. તે સાથે તેમને હલ કરવા માટે વૈશ્વિક ધોરણે કામ કરવું જરૂરી છે. આ માટે એક જ દાખલો પૂરતો છે. આજના વિશ્વમાં પૂરતા પોષણના અભાવે દરરોજ 40,000 બાળકો જન્મ પછીના થોડા જ દિવસોમાં મૃત્યુ પામે છે. પશ્ચિમના વિકસિત દેશોમાં પાળેલાં કૂતરાં, બિલાડાં કે ડુક્કરને આ મૃત્યુને આરે ઊભેલાં બાળકોની સરખામણીમાં અનેકગણું વધારે ખાવાનું આપવામાં આવે છે. વસ્તી-વધારાના આંકડાઓ બિહામણા લાગે છતાં એક વૈશ્વિક હકીકત તરફ દુર્લક્ષ કરી શકાય તેમ નથી અને તે એ છે કે 1950થી 1975 દરમિયાન વિશ્વની વસ્તીમાં 2/3 ગણો વધારો થયો છે; પરંતુ તેની સાથોસાથ વિશ્વની પેદાશમાં ત્રણ ગણો વધારો થયો છે. સવાલ વસ્તીનો છે તેના કરતાં વિશેષ સ્વરૂપે તે વહેંચણીનો છે, સમાન અને ન્યાયી વિતરણનો છે.

તકની સમાનતા ઊભી કરવામાં માનવસમાજ ઊણો ઊતર્યો છે તેથી પણ ગંભીર સમસ્યા તો એ છે કે માનવસમાજમાંની ઘણી મોટી વસ્તી વંચિતતાનો ભોગ બનેલી છે. નિરક્ષરતા, ગરીબી, ભૂખમરો, અનારોગ્ય, લૈંગિક ભેદભાવ અને અસમાનતા, માનવ-અધિકારોનું ઉલ્લંઘન, જુલમ, દમન વગેરે તેમનામાં જોવા મળે છે. વળી રોટી-કપડાં-મકાન જેવી મૂળભૂત જરૂરિયાતો જ્યાં પૂરી થતી ન હોય ત્યાં હિંસાનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે તે સ્વાભાવિક છે. બાળકોનું કુપોષણ અને મરણપ્રમાણ, માતાઓના મૃત્યુનો મોટો દર, ક્ષય વગેરે રોગોનો ફેલાવો – આ સૌ હિંસાનાં ચિહ્નો છે.

ત્રીજા વિશ્વના દેશોમાં વિકાસની જે ઢબ સ્વીકારવામાં આવી છે તે મુખ્યત્વે અગ્રવર્ગપ્રેરિત, અગ્રવર્ગકેન્દ્રિત રહેવા પામી છે. આજે ભારતમાં 20 કરોડ જેટલો મોટો મધ્યમ વર્ગ ઊભો થયો છે. ગરીબીનું પ્રમાણ ઘટતું રહ્યું છે; પરંતુ તેની સંખ્યા પણ ખાસી મોટી છે. આથી જ માનવીય વિકાસની અગત્ય વધી છે.

વૈશ્વિક પ્રશ્નોને આ દૃષ્ટિએ જોઈએ તો તેમના ઉકેલના માર્ગો ચોખ્ખેચોખ્ખા દેખાય છે; પરંતુ તે માટેનો જરૂરી અભિપ્રાય કે ઇચ્છા આજે વરતાતાં નથી. એક બીજા ઉદાહરણથી આ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી દરિયાઈ કાનૂન વિશેની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદ ચાલી રહી હતી અને લગભગ બધાં જ રાષ્ટ્રોએ તેમાં સહી કરવાની તૈયારી કરી હતી. દરમિયાન અમેરિકામાં કાર્ટરની જગ્યાએ રેગનની ચૂંટણી થઈ અને અમેરિકાએ તૈયાર થયેલા ખતપત્ર ઉપર સહી કરવાની ચોખ્ખી ના પાડી; એટલું જ નહિ, પણ અમેરિકાએ સ્વેચ્છાએ પોતાના આર્થિક ઝોનની ઘોષણા કરી અને નક્કી થયેલા કાનૂનનો અસ્વીકાર કર્યો. આ ઉદ્દંડ, બિનજવાબદાર અને સ્વાર્થી વલણ દુનિયાની શાન્તિ, સુખાકારી અને રચનાત્મક ભાવિ માટે કેટલું ભયંકર છે તે સહેલાઈથી સમજી શકાય તેવું છે. શાન્તિ-સંશોધન આ અને આવા પ્રશ્નો વિશે સમગ્ર માનવજાતના હિતના સંદર્ભમાં વિચાર કરે છે.

દેવવ્રત ના. પાઠક