બારામુલ્લા

બારામુલ્લા :  જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યનો સંવેદનશીલ જિલ્લો અને જિલ્લામથક.

ભૌગોલિક સ્થાન – સીમા – વિસ્તાર : તે 34° 14´ ઉ. અ. અને 74° 34´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલ છે. તે સમુદ્ર સપાટીથી આશરે 1,593 મીટર ઊંચાઈ ધરાવે છે. આ જિલ્લો કાશ્મીર ખીણ વિસ્તારમાં મહત્તમ વિસ્તાર ધરાવે છે. આ જિલ્લાની પૂર્વે શ્રીનગર અને ગાન્ડેરબલ જિલ્લા, (કાશ્મીરની ખીણ), પશ્ચિમે ‘Line of Control’ (પીર પંજાલની હારમાળા), ઉત્તરે કૂપવારા જિલ્લો, વાયવ્યે બાંદીપોર જિલ્લો, દક્ષિણે પૂંચ જિલ્લો અને નૈર્ઋત્યે બડગાંવ જિલ્લો સીમા રૂપે આવેલા છે. આ જિલ્લાનો વિસ્તાર 4,190 ચો.કિમી. છે. આ જિલ્લાથી LOC વચ્ચેનું અંતર 45 કિમી. છે. છેલ્લી ચોકી ‘કમાન પોસ્ટ’ છે.

ભૂપૃષ્ઠ – આબોહવા : અહીં આવેલા પર્વતીય વિસ્તારને પંજાબ હિમાલય કહે છે. તેની લંબાઈ 560 કિમી. જેટલી છે. પંજાબ હિમાલયની ઊંચાઈ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ જતાં ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે. પરિણામે આ જિલ્લાની ભૂમિ પહાડી હોઈ અસમતળ છે. અહીંની સરેરાશ ઊંચાઈ 1,581 મીટરની છે. આ જિલ્લો કાશ્મીરની ઈંડાકાર ખીણમાં આવેલો છે. કેટલાક મેદાની વિસ્તારો પણ જોવા મળે છે. એકંદરે જોતાં આ જિલ્લાનો 60% ભાગ પહાડી અને 40% મેદાની છે. આ જિલ્લામાં બારેક જગ્યાએ જ્વાળામુખી-પ્રસ્ફુટન દ્વારા જળ-ઝરા ફૂટી નીકળે છે. આ જિલ્લાની મુખ્ય નદી જેલમ છે. અહીં અનેક સમતળ ભૂ-ભાગો અને સરોવરો જોવા મળે છે. જેમાં વુલર, માનસબલ તેમજ સંખ્યાબંધ નાનાંમોટાં સરોવરો આવેલાં છે.

આ જિલ્લાની આબોહવા હિમાલયને કારણે ઉપોષ્ણકટિબંધ પ્રકારની કહી શકાય. શિયાળામાં તાપમાન 4° સે.થી 7° સે. સુધી રહે છે અને ઉનાળામાં 13° સે.થી 18° સે. સુધી જોવા મળે છે. વરસાદનું પ્રમાણ સ્થાનભેદે 2000 મિમી.થી 1500 મિમી. જેટલું અનુભવાય છે. ઊંચા ભાગોમાં શિયાળાની ઋતુમાં હિમવૃષ્ટિ પણ થાય છે. પ્રવાસીઓ ગુલમર્ગની હિમવર્ષા માણવા માટે આકર્ષાય છે.

અર્થતંત્ર : જિલ્લાની  મોટા ભાગની  વસ્તી રોજગારના અભાવને કારણે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ખેતીના વ્યવસાયમાં રોકાયેલી રહે છે. આશરે 1.3 લાખ હેક્ટર ખેતભૂમિ પૈકી એક લાખ હેક્ટર ભૂમિને સિંચાઈનો લાભ મળે છે. ડાંગર, ઘઉં, મકાઈ અને કઠોળ અહીંના મુખ્ય કૃષિપાકો છે. અખરોટ, લીચી, સફરજન અહીંના મુખ્ય બાગાયતી પાકો છે. અહીં પશુપાલનનું પણ ખેતી જેટલું મહત્ત્વ છે. આશરે 5 લાખ જેટલાં દુધાળાં ઢોર છે. જ્યારે 4 લાખ જેટલાં મરઘાંનો ઉછેર થાય છે.

અહીં ફૂલોના છોડની ઘણી જૈવવિવિધતા જોવા મળે છે. મોટા ભાગના છોડ દવા બનાવવાના ઉપયોગમાં આવે છે. સિલ્વર બર્ચનાં વૃક્ષો સમગ્ર જિલ્લાના પહાડી પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે. મોટે ભાગે સીમાવર્તી વિસ્તારોમાં વધુ પ્રમાણમાં છવાયેલાં છે. શંકુ આકારનાં વૃક્ષોમાં દેવદાર, સ્પ્રુસ ઓછી ઊંચાઈએ ફેલાયેલાં છે. વૃક્ષોનું લાકડું પોચું હોવાથી ત્યાં કલાત્મક અને ગૃહઉપયોગી ચીજ-વસ્તુઓ બનાવવાના લઘુઉદ્યોગો વિકસ્યા છે.

ઊની ઉદ્યોગ આ જિલ્લાનો મુખ્ય ઉદ્યોગ છે. 2019 પછી આ વિસ્તારમાં શાંતિ જળવાતાં 400 જેટલા નાના પાયા પરના ઔદ્યોગિક એકમો કાર્યરત થયા છે. અહીં ઊની ધાબળા, ગાલીચા, શેતરંજીઓ, દીવાસળી, રમતગમતનાં સાધનો બનાવવાના ઉદ્યોગો, ખાદ્ય-પ્રકમણ ઉદ્યોગ પણ ખીલ્યા છે. કુદરતે આ જિલ્લાને ઘણાં જોવાલાયક સ્થાનોની બક્ષિસ આપી છે. ગુલમર્ગ, ગુરેઝ, વાટલબ, માનસબલ અને વુલર જેવાં સ્વાસ્થ્ય જાળવણી માટેનાં આરોગ્યધામો અને સરોવરો પણ આપ્યાં છે. ગુલમર્ગ શિયાળુ રમતો માટે જાણીતું છે. દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની રહેલું છે. ઝરાઓ અને સરોવરો  ઉપરાંત અહીં ગુલમર્ગ, મણિમર્ગ, વિજિમર્ગ અને મહાશીલશમર્ગ જેવાં વિશાળ હરિયાળાં મેદાનો પણ આવેલાં છે.

પરિવહન : આ જિલ્લામાં આશરે 1500 કિમી.ના સડકમાર્ગો આવેલા છે. આશરે 100 કિમી.ના મોસમી તથા 30 કિમી.ના જીપયોગ્ય છે. 2019 પછી રેલમાર્ગનો પ્રારંભ આ જિલ્લામાં કરવામાં આવ્યો છે. જે શ્રીનગર, જમ્મુ, ઉધમપુર જેવાં રાજ્યનાં મહત્ત્વનાં શહેરોને સાંકળે છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાની વસ્તી (2011 મુજબ) 10,08.039 છે. જેમાંથી 5,42,171 (53%) પુરુષો અને 4,73,332 (46.6%) મહિલાઓ છે. સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 885 મહિલાઓ છે. 2001માં 905 હતી. 2001થી 2011ના સમયગાળામાં વસ્તીવૃદ્ધિનો દર 20.34% છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 66.93% છે. આ જિલ્લામાં મુસ્લિમ (85.28%), શીખ (8.69%), હિન્દુ (5.57%), ક્રિશ્ચિયન (0.29%) અને બૌદ્ધ (0.03%) લોકો વસે છે. અહીં વિવિધ ભાષાની બોલીઓ બોલાય છે. જેમાં કાશ્મીરી (82.11%), પહારી (9.88%), ગોરજી (3.45%), ઉર્દૂ (1.58%), પંજાબી (1.26%) જ્યારે અન્ય (1.72%) છે. જિલ્લાને વહીવટી સરળતા માટે બારામુલ્લા, સોપોર, બાંદીપોર, ગુલમર્ગ, સોનાવાડી અને ઊરી જેવા 6 તાલુકાઓમાં તથા 14 સમાજવિકાસ ઘટકોમાં વિભાજિત કરવામાં આવેલો છે. હજન, સમ્બલ, પત્તન, સોનાવાડી અને કુંઝર જેવાં નાનાં શહેરો પણ આવેલાં છે.

આ જિલ્લામાં પ્રાથમિક શાળાઓ, માધ્યમિક શાળાઓ, ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળાઓ, કૉલેજો, હૉસ્પિટલો, નાનાં દવાખાનાં, જાહેર સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રો તેમજ પ્રાથમિક સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રોની સુવિધા ઉપલબ્ધ છે.

અહીં પ્રાચીન મંદિરોનાં ખંડિયેરો, મસ્જિદો, કબરો તથા બાગબગીચા આવેલાં છે. જિલ્લામાં વિવિધ સ્થળોમાં વારતહેવારોને દિવસે મેળા ભરાય છે. ઈદ-ઉલ-ફિત્ર, ઈદ-ઉલ-ઝુહા, મીલાદ-ઉન-નબી તથા મિરાજે આલમના તહેવારો ધામધૂમથી ઊજવાય છે.

આકર્ષક સ્થળો :

ઝરા (ઝરણાં) : આ જિલ્લામાં પર્વતોમાંથી આલાપથર, દૂધસર, યમલસર અને નીલસર નામના ઝરા નીકળે છે. અહીં તેમનું ઘણું મહત્વ અંકાય છે. (1) અફોવત પર્વતમાંથી આશરે 4,062 મીટરની ઊંચાઈએથી નીકળતો આલાપથર ઝરો ત્રણ ઝરણાં તૈયાર કરે છે. એક પૂંચ તરફ, બીજું ઊરી તાલુકાના બનિયાર તરફ વહે છે, જ્યારે ત્રીજું ઝરણું ગુલમર્ગમાંથી પસાર થાય છે. (2) ગુરેસ ખીણ નજીકના હરમુખ પર્વતની વાયવ્યમાંથી દૂધસર ઝરો નીકળે છે. દર વર્ષે ઑગસ્ટ માસ દરમિયાન ત્રણ વાર સળંગ 24 કલાક સુધી તેનું પાણી તદ્દન દૂધ જેવું સફેદ બની જાય છે. (3) યમલસર ઝરો બડાબાલ ટેકરી પર આવેલો છે. તે હરમુખ પર્વતમાંથી નીકળતા બાંદીપોર નાળા(અગાઉની મધુમતી નદી)માં ભળી જાય છે. એમ કહેવાય છે કે આ ઝરો પ્રેતાત્માઓનું સ્થાનક છે અને અહીં ક્યારેક વાદ્યસંગીત પણ સંભળાય છે. (4) નીલસર ઝરો વીજબાલ પર્વત પર બાંદીપોરથી ગુરેસ જવાના માર્ગ પર આવેલો છે. તેનું પાણી નિર્મળ અને સ્ફટિકવત્ પારદર્શક છે. ભારે હિમવર્ષાને કારણે જ્યારે અહીં ભૂસ્ખલન થાય છે ત્યારે પથ્થરો અને વૃક્ષો પડવાથી તે અવરોધાય છે, એકબે મહિના બાદ ફરી પાછું તે વહેવા માંડે છે.

પર્વતો ઉપરાંત અહીંના ગ્રામ તથા નગરવિસ્તારોમાંથી પણ ઝરા નીકળે છે. આ પૈકી પાપમોચન, બચનાગ, ચાપરીશોર, ઝેલીશર, લછમન તીરથ, શંગપાલ અને ઝૈતીશાહ નામના ઝરા પણ જુદાં જુદાં કારણોસર ખૂબ જાણીતા બનેલા છે. (1) પાપમોચન ઝરો પાપમોચન ગામ પાસે આવેલો છે. પવિત્ર મનાતા આ પાપમોચન ઝરામાં સ્નાન કરવાથી પોતાનાં પાપ ધોવાઈ જાય છે એવું શ્રદ્ધાળુ હિન્દુઓનું માનવું છે. નવરાત્રિ ટાણે અહીં મેળો ભરાય છે. (2) બચનાગ ઝરો સોપોર તાલુકાના ગરુડ ગામ પાસે આવેલો છે. તેમાં સ્નાન કરવાથી ખસનો રોગ દૂર થાય છે. (3) ચાપરીશોર ઝરો સોપોર તાલુકાના હરવાન ગામ નજીક આવેલો છે. તે ખૂબ પવિત્ર ગણાય છે. (4)-(5) ઝેલીશોર અને લછમન તીરથ ઝરા સોપોર તાલુકામાં આવેલા છે. તે પણ પવિત્ર મનાય છે. (6) શંગપાલ ઝરો પણ સોપોર તાલુકામાં જ આવેલો છે. તેની નજીક 400 વર્ષ પહેલાં કાશ્મીરના મુસ્લિમ સંત શેખ દાઉદ ખાખીએ બંધાવેલી એક મસ્જિદને કારણે તે જાણીતો બનેલો છે. (7) સોળમી સદીમાં થઈ ગયેલા મુસ્લિમ સંત ઝૈતીશાહના નામ પરથી અહીંના એક ઝરાને સંત ઝૈતીશાહનું નામ અપાયેલું છે. આ ઝરો તેમના મકબરામાંથી પસાર થાય છે. તેના પાણીમાં ઘણી માછલીઓ જોવા મળે છે.

(1) વુલર સરોવર : કાશ્મીરનું સૌથી મોટું સરોવર. તે શ્રીનગરથી આશરે 33 કિમી.ને અંતરે વાયવ્ય તરફ આવેલું છે. સમુદ્રસપાટીથી તે 1,554 મીટર જેટલી ઊંચાઈ પર છે. સામાન્ય સંજોગોમાં તેનો વિસ્તાર 32 ચોકિમી.; સરેરાશ ઊંડાઈ 3.6 મીટર અને પરિઘ 48 કિમી. જેટલો રહે છે. તેમાં ઘણાં ઝરણાં મળે છે. જૂના સમયની મધુમતી નદી જે હવે બાંદીપોર નાળાના નામથી ઓળખાય છે તે વુલર સરોવરને મળે છે. જેલમ  નદી તેના પૂર્વ ભાગમાં પ્રવેશે છે અને નૈર્ઋત્યમાંથી બહાર નીકળીને વહે છે. આ બધાં ઝરણાં અને નદીમાં જ્યારે પૂર આવે છે ત્યારે સરોવરની નજીકના નીચાણવાળા ભાગો ડૂબી જવાથી તેનો વિસ્તાર 256 ચોકિમી. જેટલો થઈ જાય છે. શ્રીનગરમાં આવેલું દાલ સરોવર સ્થિર જળવાળું છે, જ્યારે વુલર સરોવરનું જળ દરિયાની જેમ હિલોળા મારે છે. હવામાન તોફાની હોય ત્યારે તેના જળ પરથી પસાર થતા સૂસવાતા પવનો તેનાં જળને ઊંચાં ઉછાળે છે. આ સરોવરનું ‘વુલર’ નામ સંસ્કૃત શબ્દ ‘ઉલ્લોલ’(વમળોવાળું) પરથી ઊતરી આવ્યું હોવાનું મનાય છે. ઊછળતાં મોજાં ક્યારેક નાવિકોના જાનમાલને હાનિ પણ પહોંચાડે છે. આ કારણે તેમાં અવરજવર કરતા નાવિકો હવામાન શાંત હોય ત્યારનો, સવારનો સમય પસંદ કરે છે.

સરોવરની ઉત્તર અને દક્ષિણ તરફ ઊંચા પર્વતો આવેલા છે. પશ્ચિમ કાંઠે નાની ટેકરી પર બાબા શુકર-ઉદ્-દીનની કબર આવેલી છે. આ સરોવરના પૂર્વભાગમાં જ્યાં જેલમ નદીનો પ્રવેશ થાય છે તેની નજીકમાં દક્ષિણ તરફ ઝૈનાલંક નામનો એક નાનો ટાપુ આવેલો છે. પંદરમી સદીના પ્રથમ ચરણમાં કાશ્મીર પર શાસન કરતા બાદશાહ ઝૈન-ઉલ-આબદીનના નામ પરથી તેને એ નામ અપાયેલું છે. ઐતિહાસિક સંદર્ભમાં જોતાં, આ સરોવર અગાઉ સમ્બલ સુધી વિસ્તરેલું હતું. ત્યારે તેને પસાર કરવામાં એક આખો દિવસ વીતી જતો હતો, ક્યારેક લોકો તેમાં ફસાઈ પણ જતા હતા. આ મુશ્કેલી દૂર કરવા બાદશાહ ઝૈને નાવિકોને રોકાવા કે બચવા માટે આ ટાપુ બંધાવેલો. તે 100 મીટર લાંબો અને 76 મીટર પહોળો છે. તેનું બાંધકામ ઈ. સ. 1,443(હિજરી સંવત 847)માં થયું હોવાનું કહેવાય છે.

આ સરોવરમાં નૌકા-સફરની અનુકૂળતા હોવા ઉપરાંત નજીકના સ્થાનિક લોકો માટે કમાણીનું સાધન બની રહેલું છે. લોકો તેમાંથી માછલીઓ પકડે છે તથા તેમાં શિંગોડાં ઉગાડે છે અને શહેરી વિસ્તારોમાં જઈને વેચે છે. માછલીઓ અને શિંગોડાંનો વ્યવસાય કરવા ઇચ્છતા લોકોને નજીવા દરથી રાજ્ય સરકાર મોસમ પૂરતા પરવાના આપે છે.

(2) માનસબાલ સરોવર : આ સરોવર શ્રીનગરથી આશરે 24 કિમી.ને અંતરે વાયવ્ય તરફ આવેલું છે. તે સમ્બલથી હેઠવાસમાં નહેર દ્વારા જેલમ નદી સાથે સંકળાયેલું છે. તે લંબગોળાકાર છે અને તેનો પરિઘ આશરે 8 કિમી. જેટલો છે. કાશ્મીર વિસ્તારનું તે ઊંડામાં ઊંડું સરોવર ગણાય છે. તેની ઊંડાઈ 13થી 14 મીટર જેટલી હોવાનો અંદાજ મુકાયેલો છે, પરંતુ કેટલાકના મત મુજબ તે અત્યંત ઊંડું છે. એક લોકવાયકા મુજબ ઘણાં વર્ષો અગાઉ એક પવિત્ર માણસે તેની ઊંડાઈ માપવાનો નિષ્ફળ પ્રયાસ કરેલો. છેવટે નિરાશ થઈને તે ડૂબીને મરણ પામેલો. આ સરોવરને ઘણાં ઝરણાં મળે છે. તેનું પાણી ઘેરા લીલા રંગનું છે. તેના છીછરા ભાગોમાં સફેદ અને લાલ રંગનાં કમળ થાય છે. સરોવરની એક તરફ મુઘલ શહેનશાહ જહાંગીરે બંધાવેલા મહેલ અને બાગના અવશેષો છે, તો દક્ષિણ તરફ નીચી ટેકરીઓની હારમાળા છે. તેની તળેટીમાં કુંદાબાલ ગામ છે. અહીં પુષ્કળ પ્રમાણમાં ચૂનાખડકો મળતા હોવાથી ચૂનાના ભઠ્ઠા આવેલા છે. અહીંથી ચૂનાખડક શ્રીનગર ખાતે મોકલાય છે. દાલ તથા અંચાર સરોવરની જેમ આ સરોવરમાં પણ માછલીઓ થાય છે. માછલીઓનો વધારાનો જથ્થો શ્રીનગર તેમજ અન્ય શહેરોમાં મોકલાય છે.

બારામુલ્લા (શહેર) : બારામુલ્લા જિલ્લાનું જિલ્લામથક અને શહેર.

તે 34° 02´ ઉ. અ. અને 74° 34´ પૂ. રે. પર આવેલું છે. સમુદ્રસપાટીથી આ શહેર સરેરાશ 1,593 મીટર ઊંચાઈએ આવેલું છે. જેનો વિસ્તાર આશરે 23.98 ચો.કિમી. છે. જેલમ નદીના ઉત્તર કાંઠે બારામુલ્લા જૂનું શહેર નાનું અને ગીચ વસ્તી ધરાવતું છે. જ્યારે જેલમના દક્ષિણ કાંઠે નવું શહેર વસ્યું છે. આમ જેલમ નદીની બંને કાંઠે શહેર વસેલું છે. આ શહેર કાશ્મીરની ખીણમાં પ્રવેશવાનું પ્રવેશદ્વાર છે. આ બંને શહેરને સાંકળતા પાંચ પુલ આવેલા છે. જેમાં સસ્પેન્શનલ પુલ જે ગુલનારપાર્ક અને દેવાન બાગને સાંકળે છે. આ સિવાય બીજા પાંચ પુલનું નિર્માણ કરવાનું આયોજન છે.

આ શહેરની આબોહવા ઉપોષ્ણકટિબંધીય પ્રકારની છે. ઉનાળાનું એટલે કે મેથી જુલાઈ માસનું મહત્તમ તાપમાન આશરે 30° સે. જ્યારે શિયાળામાં નવેમ્બરથી જાન્યુઆરીનું લઘુતમ તાપમાન 7° સે. રહે છે. સરેરાશ વરસાદ 800 મિમી. જેટલો પડે છે. શિયાળામાં હિમવર્ષા અનુભવાય છે. ઉનાળામાં વાતાવરણ પ્રમાણમાં ખુશનુમા રહે છે.

અર્થતંત્ર : આ જિલ્લામાં ઉદ્યાનનિર્માણ પેદાશો વધુ મેળવાય છે. ખાસ કરીને સફરજનની વાડીઓનું પ્રમાણ અધિક છે. વિશ્વનાં ઉત્તમ ગુણવત્તા ધરાવતાં સફરજનનું ઉત્પાદન અધિક થાય છે. આ સિવાય શાકભાજી, ફૂલની પણ ખેતી ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે. વૉલનટનાં વૃક્ષો વધુ હોવાથી અખરોટનું મોટું બજાર આવેલું છે. LOC સાથે સંકળાયેલો જિલ્લો હોવાથી પ્રવાસીઓને કારણે હોટલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝને પ્રાધાન્ય અપાય છે. કુદરતી સૌંદર્ય નિહાળવા ઉનાળામાં પ્રવાસીઓનો ધસારો વધુ રહે છે. જિલ્લામથક હોવાથી વિવિધ સામગ્રીના ખરીદ-વેચાણ માટેનું મુખ્ય મથક છે. લાકડાનાં અને પૂંઠાનાં બૉક્સ બનાવવાના, ખાદ્યપ્રકમણ, ગરમ ઊની કાપડ, કારપેટ-શેતરંજી બનાવવાના ગૃહઉદ્યોગો પણ આવેલા છે.

પરિવહન : આ શહેરમાંથી રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 1 પસાર થાય છે જે LOCથી શરૂ થાય છે. ઊરી શહેરમાંથી પસાર થઈને શ્રીનગર અને લેહને સાંકળે છે. આ માર્ગ આગળ જતાં રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 44ને સાંકળે છે. શ્રીનગર અને બારામુલ્લા વચ્ચે આવેલો મોટરમાર્ગ, જેની માવજત સંભાળપૂર્વક કરવામાં આવે છે. આ શહેર કૂપવારા સાથે રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 701થી જોડાયેલ છે. બારામુલ્લા અને મુઝફરાબાદ (પાકિસ્તાન) વચ્ચેનું અંતર 123 કિમી. છે જે જેલમ નદી ઉપરથી પસાર થાય છે. જે ‘શ્રીનગર રોડ’ તરીકે ઓળખાય છે. બારામુલ્લાથી હેન્ડવારા વચ્ચેનું અંતર 29 કિમી. છે. કૂપવારાથી બારામુલ્લા વચ્ચેનું અંતર 47 કિમી. છે. આ સિવાય બારામુલ્લા-ગુલમાર્ગ માર્ગની લંબાઈ 43 કિમી. બારામુલ્લાથી શ્રીનગરને સાંકળતા માર્ગની લંબાઈ 54 કિમી. છે. જ્યારે ‘વ્યૂહાત્મક રોડ’ જે રાજૌરી અને બારામુલ્લાને સાંકળે છે, તેની લંબાઈ 40 કિમી. છે.  આ શહેરમાં રાજ્યપરિવહનની બસો, ખાનગી બસો અને ટૅક્સીઓની સુવિધા ઉપલબ્ધ છે.

આ શહેરને ટ્રેનની સુવિધાનો સૌપ્રથમ લાભ મળ્યો છે. બારામુલ્લા-શ્રીનગર-બનીહલને સાંકળતો બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગ જેની લંબાઈ 119 કિમી. છે. 2009ના ઑક્ટોબર માસથી આ રોડનું નિર્માણ શરૂ થયું હતું. પીરપંજાલ હારમાળાને ઓળંગતી ટનલ જેની લંબાઈ 11.2 કિમી. છે જે ‘બનીહાલ રેલવે ટનલ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ માર્ગનું મુખ્ય ટર્મિનલ કટરા છે. જે બારામુલ્લાથી 276 કિમી. દૂર છે.

આ શહેર નજીક આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ મથક આવેલું છે જે ‘શેખ-ઉલ-અલમ આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ મથક’ છે. આ હવાઈ મથક શ્રીનગર ખાતે આવેલું છે. તે શહેરથી 60 કિમી. દૂર છે. નવા રેલમાર્ગો જે નિર્માણ થઈ રહ્યા છે તેમાં ઉધમપુર – બારામુલ્લાને સાંકળતા રેલમાર્ગની લંબાઈ 227 કિમી., જમ્મુ – બારામુલ્લા રેલમાર્ગની લંબાઈ 338 કિમી. છે.

વસ્તી : આ શહેર જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યનું સૌથી ગીચ વસ્તી ધરાવતા શહેરોમાં ચોથા ક્રમે આવે છે. જુના શહેરને શેહર-એ-ખાસ અને નવા શહેરને બૃહદ બારામુલ્લા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ શહેરમાં વિવિધ ધર્મના લોકો વસે છે. જેમાં મુસ્લિમ (85.28%), શીખ (8.69%), બૌદ્ધ (0.03%) જ્યારે અન્ય ધર્મીઓનું પ્રમાણ (0.14%) છે. મહદઅંશે અહીં કાશ્મીરી અને ઉર્દૂ ભાષા બોલાય છે. આ સિવાય અંગ્રેજી, પહારી, ગોરજી અને પંજાબી બોલાય છે. અહીં સાક્ષરતાનો દર 79.6% જ્યારે સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 846 મહિલાઓ છે.

સમગ્ર કાશ્મીરની સૌથી જૂની મિશનરી શાળા સે. જોસૅફ સ્કૂલ જે બારામુલ્લા ખાતે આવેલી છે. આ સિવાય દિલ્હી પબ્લિક સ્કૂલ, આરીફીન સ્કૂલ ઑફ એક્સેલન્સી, બારામુલ્લા પબ્લિક સ્કૂલ, જીડી ગોએન્કા પબ્લિક સ્કૂલ વગેરે શાળાઓ આવેલી છે. આ સિવાય કેન્દ્રીય વિદ્યાલય, નવોદ્યા વિદ્યાલય, સૈનિક સ્કૂલ જે CBSEના અભ્યાસક્રમ સાથે સંકળાયેલી છે. અહીં આવેલી કૉલેજો જે ‘યુનિવર્સિટી ઑફ કાશ્મીર’ સાથે સંકળાયેલી છે. આર્ટ્સ, કૉમર્સ અને સાયન્સ કૉલેજો આવેલી છે. તદ્ઉપરાંત મેડિકલ કૉલેજ, ઇલૅક્ટ્રિક એન્જિનિયરિંગ કૉલેજ અને આર્કિટૅક્ચર, પોલિટૅકનિક કૉલેજ આવેલી છે.

આ શહેરમાં પ્રવાસીઓ માટે ગુરુદ્વારા, મંદિરો, બૌદ્ધ મંદિરો, સ્તૂપ, ચર્ચ વગેરે જોવાલાયક છે. ગુલમર્ગ (2730 મીટર) જે શિયાળામાં હિમવર્ષાને કારણે પ્રવાસીઓને આકર્ષે છે.

ઇતિહાસ : બારામુલ્લા સંસ્કૃત શબ્દ ‘વરાહમૂલ’ ઉપરથી ઊતરી આવ્યો છે. વરાહનો અર્થ જંગલી ડુક્કર અને ‘મૂલા’નો અર્થ મૂળ થાય છે. ઈ. સ. પૂર્વે 2306માં રાજા ભીમસિંહાએ આ શહેરની સ્થાપના કરી હતી. એક સમયે અહીં હિન્દુ અને બૌદ્ધ મંદિરો હતાં. હ્યુ-એન-સંગ (ચીન) અને બ્રિટિશ ઇતિહાસવિદ મૂર ક્રાફ્ટે(Moor Craft) આ શહેરની મુલાકાત લીધી હતી. ઈ. સ. 1508માં અકબર આ સ્થળની  મુલાકાતે આવ્યો હતો. 1620માં જહાંગીર પણ અહીં રોકાયો હતો. આ જ સમયગાળામાં 16મા શીખ ગુરુ શ્રી હરગોવિંદસાહેબ પણ આવી ચૂક્યા હતા. આમ બારામુલ્લા હિન્દુ, મુસ્લિમ, બૌદ્ધિષ્ઠ અને શીખ સંપ્રદાયની ભૂમિ છે.

ગિરીશભાઈ પંડ્યા

નીતિન કોઠારી