પંચમહાલ

પંચમહાલ : ગુજરાત રાજ્યના પૂર્વભાગમાં આવેલો આદિવાસી વસ્તી ધરાવતા જિલ્લાઓ પૈકીનો એક જિલ્લો.

ભૌગોલિક સ્થાન : તે 20 30´ થી 23 30´ ઉ. અ. અને 73 15´ થી 73 03´ પૂ. રે.ની વચ્ચે આવેલો છે. આ જિલ્લાની ઈશાને અને પૂર્વે દાહોદ જિલ્લો, અગ્નિએ વડોદરા જિલ્લો, નૈર્ઋત્યે છોટાઉદેપુર જિલ્લો, પશ્ચિમે ખેડા જિલ્લો અને ઉત્તરે મહીસાગર જિલ્લો સીમા રૂપે આવેલા છે. સમુદ્રસપાટીથી આ જિલ્લો 73 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવે છે. આ જિલ્લાનો કુલ વિસ્તાર 5,210 ચો.કિમી. છે.

ભૂપૃષ્ઠ : પંચમહાલનો પ્રદેશ નીચાણવાળા સપાટ ભૂમિમાર્ગમાંથી ઉત્તર તરફ અરવલ્લીની તથા પૂર્વ તરફ વિંધ્યાચળ તળેટી ટેકરીઓમાં ફેરવાતો જાય છે, જિલ્લામાં સ્થાનભેદે જંગલો વિસ્તરેલાં છે, હાલોલથી સાત કિમી. દૂર પાવાગઢ ડુંગર આવેલો છે, જેની ઊંચાઈ સમુદ્રસપાટીથી 850 મી. જેટલી છે.  હાલોલ અને ગોધરા તાલુકાઓમાં 200-300 મીટર ઊંચી ટેકરીઓ વિસ્તરેલી છે. હાલોલ, કાલોલ અને ગોધરા તાલુકાઓનો કેટલોક ભાગ સમતળ છે. અહીંથી વહેતી મહી અને પાનમ નદીઓના ખીણ-પ્રદેશો પણ લગભગ સપાટ છે. વડોદરા શહેરમાંથી પસાર થતી વિશ્વામિત્રી નદીનું ઉદગમસ્થાન હાલોલ નજીકની ટેકરીમાં રહેલું છે. મહી અને પાનમ નદીઓ લુણાવાડા તાલુકાના કાકમિયા ખાતે સંગમ પામીને અંતે ખંભાતના અખાતે મળે છે. મહી નદી પર કડાણા ખાતે 170 કરોડ ઘનમીટર જેટલી જળસંગ્રહક્ષમતાવાળો કડાણા બંધ આવેલો છે. તેના જળ દ્વારા આશરે 2,70,978 હેકટર જમીનને તથા 2,315 ચો.કિમી.નો સ્રાવ-વિસ્તાર ધરાવતી પાનમ નદી દ્વારા આશરે 39,000 હેક્ટર જમીનને સિંચાઈની સુવિધા મળી રહે છે. 2024ના સપ્ટેમ્બર માસના અહેવાલ પ્રમાણે લાંબા સમય પછી ઉપરવાસના વરસાદને કારણે કડાણા ડૅમ સંપૂર્ણ  ભરાઈ જતાં તેના દરવાજા ખોલવા પડ્યા. આ જિલ્લાની અન્ય ટૂંકી નદીઓમાં કરાડ, ઉજાલ, ગોમા, કુન, મીસરી, ચીકણી, બાપોઈ, પાનમ, ઢાઢર, સુકી, ભાદર, હડાફ, કબુતરી, સુખી, ચીબોટા વગેરે નદીઓ મોટે ભાગે ઋતુપર્યંત તરીકે ઓળખાય છે.

આબોહવા : આ જિલ્લો સમુદ્રથી દૂર હોવાથી તેની આબોહવા વિષમ રહે છે. મે માસ સૌથી વધુ ગરમ અને જાન્યુઆરી સૌથી વધુ ઠંડો રહે છે. મે માસનું તાપમાન વધીને 44^o સે. જેટલું અને જાન્યુઆરીમાં તે ઘટીને 12^o સે. જેટલું થાય છે. વાર્ષિક વરસાદનું સરેરાશ પ્રમાણ 750 મિમી. જેટલું રહે છે.

વનસ્પતિ (જંગલો) : આ જિલ્લાનો કેટલોક વિસ્તાર સૂકાં પર્ણભાતિ વૃક્ષોથી છવાયેલો છે. જિલ્લાનો કેટલોક ભાગ જંગલોથી આચ્છાદિત છે. આ જંગલોમાં સાગ, સાદડા, મહુડો, ખેર, ધાવડો, રોહણ, કલમ, સેવન, શીમળો, સાગ, ખાખરા, ટીમરું, બાવળ, બોરડી, વાંસ જેવાં ઇમારતી તથા બળતણનાં લાકડાં આપતાં વૃક્ષો જોવા મળે છે. જંગલો જમીનોનું ધોવાણ અટકાવે છે તથા જમીનમાં ભેજ અને ફળદ્રુપતા ટકાવી રાખવામાં મદદરૂપ બની રહે છે. જાંબુઘોડા અને શિવરાજપુર ખાતે દીપડાનું અભયારણ્ય પણ છે. આ જિલ્લામાં 97.80% જંગલો આવેલાં છે, જેમાં ‘આરક્ષિત જંગલો’ વધુ છે.

પ્રાણીજીવન : જંગલ વિસ્તારમાં દીપડા, રીંછ, નીલગાય, જંગલી ભુંડ, શાહૂડી, સસલાં, વાનર, શિયાળ, ચિતળ, ચિંકારાં જેવાં વન્ય પ્રાણીઓ વસે છે. પાલતું પ્રાણીઓ પૈકી ભેંસ, ગાય, બળદ અને ઘેટાંબકરાં મુખ્ય છે. આદિવાસીઓ અને મુસલમાનો મરઘાંપાલન કરે છે. જિલ્લામાં વિવિધ જાતનાં પક્ષીઓ પણ જોવા મળે છે. પશુપાલનની પ્રવૃત્તિ પ્રમાણમાં વધુ વિકસી છે. ખાસ કરીને મહેસાણી અને સૂરતી જાતિની ભેંસનું પ્રમાણ વધુ છે. આ સિવાય ગાય-બળદ, ઘેટાં-બકરાં પણ વધુ છે. ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પરંપરાગત રીતે મોટા ભાગના લોકો ડેરી-પેદાશો અને ડેરીફાર્મમાં રોકાયેલા હોય છે. કેટલાક લોકો મત્સ્યપ્રવૃત્તિમાં પણ રોકાયેલા છે. તળાવો અને નદીકિનારાના વિસ્તારમાં મીઠા પાણીના મત્સ્ય મળે છે. આ વ્યવસાયમાં આશરે 3000 લોકો રોકાયેલા છે.

ખેતી : આ જિલ્લામાં મકાઈ, બાજરી, જુવાર, કઠોળ, ઘઉં અને ડાંગર જેવા ખાદ્ય પાકોનું તથા શેરડી, મગફળી, તલ, કપાસ જેવા રોકડિયા પાકોનું વાવેતર થાય છે. ખેતીના વિકાસ માટે કૂવા-તળાવ દ્વારા સિંચાઈ કરવામાં આવે છે.

ઉદ્યોગો : આ જિલ્લામાં રૂની જિનિંગ, પ્રેસિંગ મિલો, તેલમિલો, કાપડ બનાવવાના નાના એકમો, દવાઓ, રસાયણો, રબર અને પ્લાસ્ટિક, વાહનો બનાવવાના એકમો, યંત્ર-સામગ્રી, વીજળીનાં સાધનોનાં ઉપકરણો, લાકડાની વસ્તુઓ બનાવવાનાં કારખાનાં આવેલાં છે. હાલોલ ખાતે ચિત્રપટ-ઉદ્યોગનો સ્ટુડિયો આવેલો છે. કાલોલમાં ‘સેઝ’ (સ્પેશિયલ ઇકૉનૉમિક ઝોન)નો વિસ્તાર આવેલો છે. ગોધરા, કાલોલ અને હાલોલમાં વિવિધ પ્રકારના ઉદ્યોગો ઊભા થયા છે. 2011માં અહીં રબર, પ્લાસ્ટિક, ધાતુમાંથી વિવિધ વસ્તુઓ બનાવવાના એકમો આવેલા છે. ખેતીને લગતા યંત્રોના પુરજા પણ બનાવવામાં આવે છે. ખાણ અને ક્વૉરી ઉદ્યોગ પણ છે. અહીં મળતી મહત્ત્વની ખનિજોમાં ક્વાર્ટ્ઝ, મૅંગેનીઝ, ગ્રૅફાઇટ, ગ્રૅનાઇટ મુખ્ય છે. 2011માં મૅંગેનીઝ અયસ્ક અને ક્વાર્ટ્ઝનું ઉત્પાદન આશરે 4 લાખ ટન જેટલું થયું હતું.

પરિવહન – સંદેશાવ્યવહાર : આ જિલ્લામાં ધોરી માર્ગ, જિલ્લામાર્ગો અને ગ્રામીણ માર્ગો છે. દિલ્હી અને મુંબઈને સાંકળતા બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગો આ જિલ્લામાં થઈને પસાર થાય છે. સંદેશાવ્યવહારને સાંકળતાં કેન્દ્રો આવેલાં છે.

વસ્તી અને લોકો : પંચમહાલ જિલ્લાની કુલ વસ્તીમાં હિંદુ 91.80%, ઇસ્લામધર્મીઓનું પ્રમાણ 7.63% છે. અહીં સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 948 સ્ત્રીઓ છે. આ જિલ્લાના ભાગલા પડ્યાપછી 2,78,268 લોકો શહેરોમાં વસે છે. પછાત જાતિ અને આદિવાસી જાતિનું પ્રમાણ અનુક્રમે 66,529 અને 3,74,431 છે. અહીં ગુજરાતી ભાષા મહત્તમ (95.44%) બોલાય છે, જ્યારે ઉર્દૂ (2.28%) અને હિંદી (1.48%) બોલાય છે.

આ જિલ્લામાં શિક્ષણ માટે પ્રાથમિક, માધ્યમિક, ઉચ્ચમાધ્યમિક તેમજ કૉલેજોની સગવડ છે. આ સિવાય તકનીકી શાળા, ખેતીવાડીની શાળા, અંધશાળા, સંસ્કૃત પાઠશાળા, મદરેસા તેમજ પુસ્તકાલયોની સગવડ પણ છે. આ ઉપરાંત આદિવાસીઓના વિકાસ માટે કેટલીક આશ્રમશાળાઓ પણ આવેલી છે.

ઐતિહાસિક માહિતી : આઝાદીપૂર્વે ગોધરા, કાલોલ, હાલોલ, દાહોદ અને ઝાલોદ જેવા પાંચ મહાલો ભેગા કરીને આ જિલ્લાની રચના કરવામાં આવી હતી. ઈ. સ. 2011 પછી જિલ્લાની પુનર્રચના કરવામાં આવતાં પંચમહાલ જિલ્લામાંથી દાહોદ અને મહીસાગર જિલ્લાઓ છૂટા પાડવામાં આવ્યા છે.

આ જિલ્લામાં ઘણાં જોવાલાયક સ્થળો આવેલાં છે. પાવાગઢ ડુંગર અને એના પરનું મહાકાળીમંદિર, પાવાગઢની તળેટીમાં આવેલું પ્રાચીન શહેર ચાંપાનેર (UNESCO દ્વારા ઘોષિત કરાયેલ ઐતિહાસિક સ્મારક), ટૂવા ખાતે આવેલા ગરમ પાણીના ઝરા, પ્રાચીન શિવમંદિર, જામી મસ્જિદ વગેરે. ટેકરીની તળેટીની સૌથી ઊંચી ટોચ પર આવેલ મંદિર સુધીનો માર્ગ લગભગ 5 કિમી. છે. યાત્રાળુઓની સગવડ માટે ‘રોપ-વે’ પણ ઉપલબ્ધ છે.

નીતિન કોઠારી