Sociology

બહુજનસમાજ : દલિતો સહિતના નિમ્ન ગણાતા શોષિતો-પીડિતોનો સમુદાય. બહુજનસમાજનો ખ્યાલ ઐતિહાસિક રીતે ગૌતમ બુદ્ધના સમયથી પ્રચલિત છે. પરંતુ વીસમી સદીના અંતિમ દાયકામાં ‘દલિત-બહુજન’ એ રીતે આ ખ્યાલ પ્રચલિત બન્યો છે. ‘બહુજનહિતાય, બહુજન સુખાય’ – એવી ભાવના અને વિચારસરણી સ્થાપિત અસમાનતાને પોષતી હિંદુ સમાજવ્યવસ્થામાં માળખાગત પરિવર્તનો માટેનો બુદ્ધ–મહાવીરનો પ્રયાસ હતો. બ્રાહ્મણવાદી…

બહુપતિપ્રથા : એક સ્ત્રી બે કે વધારે પુરુષો સાથે એકસાથે લગ્ન-જીવન ગાળે અને તે બધાને પતિ તરીકે સ્વીકારે તેવી પ્રથા. જ્યારે આવા લગ્નમાં પતિઓ બધા સગા ભાઈઓ હોય ત્યારે આ સંબંધને સહોદર અથવા ભ્રાતૃક-બહુપતિલગ્ન (adephic or fraternal polyandry) કહે છે. આ પ્રકારના લગ્નમાં સંતાનોનો પિતા કેવળ મોટો ભાઈ ગણાય છે.…

બહુપત્નીપ્રથા (polygamy) : પુરુષ દ્વારા એક કરતાં વધુ પત્ની સાથે સંસાર માંડવાની પ્રથા. સામાન્ય રીતે પ્રાચીન પ્રણાલી અનુસાર પુરુષ અને સ્ત્રી બંને માટે હિંદુ લગ્નનો આદર્શ એકસાથી લગ્નનો  હતો. આમ છતાં પુરુષ માટે ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક હેતુ માટે તથા કુટુંબના સાતત્ય માટે બીજી પત્નીની છૂટ અપાતી હતી. પ્રથમ પત્ની વંધ્યા…

બાર્ટન, ક્લારા (જ. 1821, ઑક્સફર્ડ; અ. 1912) : અમેરિકાની રેડક્રૉસ સંસ્થાનાં સ્થાપક. તેઓ ક્લૅરિસા બાર્ટનના નામે બહુ લોકપ્રિય હતાં. 1836થી 1854 દરમિયાન તેમણે સ્કૂલની શિક્ષિકા તરીકે કાર્ય કર્યું. 1861થી 1865 દરમિયાન, આંતરવિગ્રહના વિકટ સમયમાં ઘવાયેલા સૈનિકો માટે તેમણે ખાદ્યસામગ્રીનો પુરવઠો તથા અન્ય સવલતોની રાહત-સામગ્રી મેળવવામાં ખૂબ સહાય કરી. ફ્રાન્કો-પ્રશિયન યુદ્ધ…

બાલકલ્યાણ : બાળકના સર્વાંગી વિકાસને સ્પર્શતી વિભાવના. વિશ્વના તમામ દેશોમાં વસતાં બાળકો વિશ્વના ભાવિ નાગરિકો અને સમાજવ્યવસ્થાના પ્રણેતાઓ છે. શારીરિક, માનસિક તથા સામાજિક રીતે સ્વસ્થ બાળકો વિશ્વની સાચી સંપત્તિ છે. યુનોએ તથા વિશ્વના તમામ દેશોએ બાલકલ્યાણનું આયોજન કરેલ છે. બાલકલ્યાણ અંગેના ખ્યાલ બાળકના સર્વાંગીણ વિકાસ સાથે સંકળાયેલ છે. માનવ- કલ્યાણની…

બાળલગ્ન : ગૃહસ્થજીવન વિવેકપૂર્વક નિભાવી શકે તેવી પક્વ વય પ્રાપ્ત થતાં પૂર્વે છોકરા તથા કન્યાનાં લગ્ન કરાવી દેવાની પ્રથા. પ્રાણીશાસ્ત્ર અનુસાર પ્રાણીના જીવનનું પ્રમુખ કર્તવ્ય પોતાનો વંશ ચાલુ રાખવા સંતાન ઉત્પન્ન કરવાનું છે. મોટાભાગનાં પ્રાણીઓ જન્મ સમયે આ કાર્ય માટે સક્ષમ હોતાં નથી. તેની જનેતા અથવા પ્રકૃતિમાતા તે પક્વ થાય…

બુઝર્વા : ઔદ્યોગિક માલિકી દ્વારા હંમેશાં રાજકીય પ્રભુત્વ જાળવી રાખવા ઉત્સુક મૂડીવાદી વર્ગ. મધ્યયુગમાં ફ્રાંસમાં શહેરની દીવાલોની અંદર વસતો ગ્રામીણ પ્રજા કરતાં કંઈક ધનિક એવો વર્ગ. શબ્દકોશોમાં તેને મધ્યમવર્ગ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. ફ્રાંસનો આ શહેરી, ધનિક અને નાનકડો વર્ગ સમાજમાં ઉપલા વર્ગ તરીકેની માન્યતા ધરાવતો નહોતો, પરંતુ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના…