Physics
પ્રેસ, ફ્રૅન્ક
પ્રેસ, ફ્રૅન્ક (જ. 4 ડિસેમ્બર 1924, બ્રુકલીન, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : ભૂભૌતિકશાસ્ત્રી. પૃથ્વીના પોપડા અને ભૂમધ્યાવરણના રચનાવિષયક અન્વેષણો અને ભૂકંપીય ક્રિયાપદ્ધતિના અભ્યાસ માટે તેઓ જાણીતા બનેલા છે. તેમણે સમુદ્રશાસ્ત્રી મોરિસ ઇવિંગના હાથે નીચે અભ્યાસ કરેલો. 1949માં કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી ભૂસ્તરશાસ્ત્રના વિષયમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી, તે જ યુનિવર્સિટીમાં થોડાં વર્ષો સુધી…
વધુ વાંચો >પ્રોખોરોવ, ઍલેકસાન્દ્ર મિખાયલોવિક
પ્રોખોરોવ, ઍલેકસાન્દ્ર મિખાયલોવિક (Prochorov, Aleksandre Mikhailovic) (જ. 11 જુલાઈ 1916, ઍથરટન, ક્વીન્સલૅન્ડ, ઑસ્ટ્રેલિયા, અ. 8 જાન્યુઆરી 2002, મોસ્કો, રશિયા) : મેસર-લેસર સિદ્ધાંત આધારિત દોલકો (oscillators) અને પ્રવર્ધકો(amplifiers)ની રચના માટે, ક્વૉન્ટમ ઇલેક્ટ્રૉનિક્સના ક્ષેત્રે મૌલિક પ્રદાન માટે યુ.એસ.એસ.આર.ના નિકોલાઇ ઝેનાડાઇવિક બેસોવ(Nikolai Gennadievic Basov)ની સાથે 1964ના ભૌતિકશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સંયુક્ત વિજેતા. (બાકીનું અડધું…
વધુ વાંચો >પ્રોજેક્ટર
પ્રોજેક્ટર : પારદર્શક વસ્તુ (object) યા છબીમાંથી ખૂબ તીવ્ર પ્રકાશ પસાર કરીને લેન્સની ગોઠવણીથી મોટું પ્રતિબિંબ મેળવવા માટેનું સાધન કે પ્રણાલી. આવા સાધનમાં મુખ્યત્વે પ્રકાશનો પ્રબળ સ્રોત, વસ્તુધારક (holder), લેન્સ-તંત્ર અને એક પડદો હોય છે. આ પ્રકારની સાદી રચનાને જાદુઈ ફાનસ (magic lantern) કહેવામાં આવે છે. ગતિમાન ચિત્રપ્રક્ષેપણ(motion picture projection)માં,…
વધુ વાંચો >પ્રોટૉન-ક્ષય (proton decay)
પ્રોટૉન-ક્ષય (proton decay) : પ્રોટૉન(P)નું વિભંજન થઈ પૉઝિટ્રૉન (e+) અને વિદ્યુત-તટસ્થ પાયૉન(πo)માં રૂપાંતર થવાની ઘટના. P → e+ + π0 અહીં પૉઝિટ્રૉન ઇલેક્ટ્રૉનનો પ્રતિકણ (antiparticle) છે; પાયૉન (πo) એટલે કે પાઇ-મેસૉન (pimeson-pion) ઇલેક્ટ્રૉન કરતાં ભારે અને પ્રોટૉન કરતાં હલકો એવો વિદ્યુતતટસ્થ કણ છે. મહાએકીકૃત સિદ્ધાંત(grand unification theory –GUT)ને આધારે પ્રોટૉન-ક્ષયની આગાહી…
વધુ વાંચો >પ્લાઝ્મા
પ્લાઝ્મા સૂર્ય અને તારાઓમાં અતિ ઊંચા તાપમાને મળતો ખૂબ જ આયનિત (ionised) વાયુરૂપ પદાર્થ. આવો પ્લાઝ્મા લગભગ સરખી સંખ્યા ધરાવતા મુક્ત ઘનઆયનો અને ઇલેક્ટ્રૉનનો સમૂહ હોય છે, જે સમગ્રપણે વિદ્યુતતટસ્થ હોય છે. પ્લાઝ્મા પદાર્થનું ચોથું સ્વરૂપ છે. અવકાશમાં ઘણા પદાર્થો પ્લાઝ્મા સ્વરૂપ ધરાવે છે. ચોમાસામાં થતા વિદ્યુત-ધડાકા દરમિયાન તેની આસપાસનો…
વધુ વાંચો >પ્લાઝ્મા ક્ષેત્રસીમા (plasma pause)
પ્લાઝ્મા ક્ષેત્રસીમા (plasma pause) : પૃથ્વીથી આશરે 26,000 કિમી. દૂર પૃથ્વી સાથે ભ્રમણ કરતો મૅગ્નેટોસ્ફિયરનો ભાગ. જે વિસ્તારમાં પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર અસર કરે છે તેને મૅગ્નેટોસ્ફિયર કહે છે. સૂર્યમાંથી નીકળતું ઇલેક્ટ્રૉન ધરાવતું વિકિરણ, પવન તરીકે વર્તે છે, જે મૅગ્નેટોસ્ફિયરને લાંબી પૂંછડી જેવો આકાર આપે છે. આ મૅગ્નેટોસ્ફિયરમાં પૃથ્વીના પૂર્વ અને…
વધુ વાંચો >પ્લાન્ક, મૅક્સ કાર્લ અર્ન્સ્ટ લુડવિગ
પ્લાન્ક, મૅક્સ કાર્લ અર્ન્સ્ટ લુડવિગ [(જ. 23 એપ્રિલ 1858, કીલ, (શ્લેસ્વિગહોલ્સ્ટાઇન); અ. 3 ઑક્ટોબર 1947 (ગોટિંગન), બંને પશ્ચિમ જર્મનીમાં આવેલાં)] : ભૌતિકશાસ્ત્રી. ઊર્જાકણો(quanta)ની શોધ દ્વારા ભૌતિકશાસ્ત્રની પ્રગતિમાં જે પ્રદાન કર્યું તે બદલ 1918ના ભૌતિકશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક તેમને મળ્યું હતું. તેઓ જુલિયસ વિલહેમ પ્લાન્ક તથા ઈમ્મા પૅટઝિગના પુત્ર હતા. તેમનો ઉછેર…
વધુ વાંચો >પ્લાંકનો અચળાંક (Planck’s Constant)
પ્લાંકનો અચળાંક (Planck’s Constant) : 6.626 × 10–34 જૂલ-સેકન્ડ મૂલ્ય ધરાવતો વૈશ્વિક અચળાંક. કાળા પદાર્થનું વિકિરણ, ફોટોઇલેક્ટ્રિક અસર અને કૉમ્પ્ટન અસર જેવી ઘટનાઓ પ્રશિષ્ટવાદને આધારે સમજાવી શકાતી નથી. તેમની સમજૂતી માટે સૌપ્રથમ પ્લાંકે 1900માં ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કર્યો. પ્લાંકના સિદ્ધાંતમાં કાળા પદાર્થનો ખ્યાલ વિશિષ્ટ છે. પદાર્થ ઉપર આપાત થતી બધી ઊર્જાનું…
વધુ વાંચો >પ્લાંકનો વિકિરણીય નિયમ (Planck’s radiation law)
પ્લાંકનો વિકિરણીય નિયમ (Planck’s radiation law) : ક્વૉન્ટમવાદનો પાયારૂપ સિદ્ધાંત. પ્રવેગી ગતિ કરતો કોઈ પણ વિદ્યુતભાર વિદ્યુતચુંબકીય ઊર્જાનું ઉત્સર્જન કરે છે. દોલન કરતો ઇલેક્ટ્રૉન પ્રવેગ-ગતિ ધરાવે છે. માટે તે વિદ્યુતચુંબકીય ઊર્જાનું ઉત્સર્જન કરે છે. ઉત્સર્જિત થતી ઊર્જા દોલનની આવૃત્તિ(υ)ના સમપ્રમાણમાં હોય છે. ઉત્સર્જિત થતી વિદ્યુતચુંબકીય ઊર્જા …
વધુ વાંચો >પ્લુકર, જુલિયસ
પ્લુકર, જુલિયસ (જ. 16 જૂન 1801, જર્મનીમાં રાઇન નદીના જમણા કાંઠે ડ્યુફેલડૉર્ફ જિલ્લામાં આવેલા એલ્બરફેલ્ડમાં; અ. 22 મે 1868, બૉન, જર્મની) : જર્મન ગણિતશાસ્ત્રી અને ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમનાં કાર્યોએ દૂરગામી પરિણામવાળા દ્વિત્વ(duality)ના સિદ્ધાંતનું સૂચન કર્યું, જે અમુક સંબંધિત પ્રકારનાં પ્રમેયો વચ્ચે સામ્ય દર્શાવે છે. તેમણે એ પણ શોધી કાઢ્યું કે કૅથોડ…
વધુ વાંચો >